ضعف مفرط رژیم و اپوزیسیون پراکنده ایران

پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز

گروه‌های پراکنده اپوزیسیون ایران باور دارند که لحظه تعیین‌کننده آنها نزدیک است، اما فعالانی که در اعتراضات گذشته در ایران نقش داشته‌اند، می‌گویند در شرایطی که کشورشان تحت حمله است، تمایلی به آغاز ناآرامی‌های گسترده ندارند، حتی علیه نظامی که از آن متنفرند.

مخالفان تبعیدی جمهوری اسلامی که خود به شدت دچار اختلاف هستند، مردم را به اعتراضات خیابانی فرامی‌خوانند. در مناطق مرزی، گروه‌های جدایی‌طلب کرد و بلوچ به نظر می‌رسد آماده قیام هستند، در حالی که حملات اسرائیل دستگاه امنیتی ایران را تحت فشار قرار داده است.

اگرچه جمهوری اسلامی ضعیف‌تر از تقریباً هر زمان دیگری پس از انقلاب ۱۳۵۷ به نظر می‌رسد، اما هر چالش مستقیمی علیه ۴۶ سال حاکمیت آن، احتمالاً نیازمند نوعی قیام مردمی خواهد بود.

اما اینکه آیا چنین قیامی محتمل یا نزدیک است، موضوع بحث است.

رضا پهلوی، پسر شاه فقید که مقیم آمریکاست، این هفته در مصاحبه‌های رسانه‌ای گفت که می‌خواهد رهبری یک گذار سیاسی را بر عهده بگیرد و آن را بهترین فرصت برای سرنگونی جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته خواند و افزود: «این لحظه تاریخی ماست».

تحریک تغییر رژیم قطعاً یکی از اهداف جنگ اسرائیل است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، خطاب به ایرانیان گفت: «ما راه را برای رسیدن شما به آزادی نیز هموار می‌کنیم».

در داخل نظام حاکم در ایران که همواره در سرکوب اعتراضات مردمی مهارت داشته، نشانه‌هایی دیده می‌شود که حاکی از آماده‌باش برای مقابله با ناآرامی‌هاست.

محمدامین، یکی از اعضای بسیج که اغلب برای مقابله با معترضان بسیج می‌شود، گفت واحد او در قم برای ریشه‌کن کردن جاسوسان اسرائیلی و دفاع از جمهوری اسلامی در حالت آماده‌باش قرار گرفته است.

با این حال، فعالان می‌گویند اگرچه حملات اسرائيل سلسله مراتب امنیتی را هدف گرفته که پیش از این اعتراضات را سرکوب کرده، اما برای مردم عادی نیز ترس و اختلال شدیدی ایجاد کرده و خشم توامان نسبت به مقامات ایرانی و اسرائیل را برانگیخته است.

آتنا دائمی، فعال مدنی سرشناس که پیش از ترک ایران شش سال در زندان بود، گفت: «چطور انتظار دارند مردم به خیابان‌ها بریزند؟ در چنین شرایط وحشتناکی، مردم فقط به فکر نجات خود، خانواده‌شان، هموطنان‌شان و حتی حیوانات خانگی‌شان هستند.»

اعتراضات گسترده 

نگرانی‌های آتنا دائمی را برجسته‌ترین فعال ایرانی، نرگس محمدی، برنده جایزه نوبل صلح، نیز در پستی در شبکه‌های اجتماعی بیان کرد. او در پاسخ به درخواست اسرائیل از مردم برای تخلیه بخش‌هایی از تهران نوشت: «شهر مرا نابود نکنید.»

دو فعال دیگر که رویترز در ایران با آنها صحبت کرد و از میان صدها هزار نفری بودند که دو سال پیش در اعتراضات گسترده پس از مرگ مهسا امینی، شرکت داشتند، گفتند هنوز برنامه‌ای برای اعتراض ندارند.

یکی از آنها، دانشجوی دانشگاه شیراز که به دلیل ترس از عواقب خواست ناشناس بماند، گفت: «پس از پایان حملات، صدایمان را بلند خواهیم کرد، زیرا این رژیم مسئول جنگ است.» 

فعال دیگری که پس از اعتراضات ۲۰۲۲ جایگاه دانشگاهی خود را از دست داده و پنج ماه زندانی شده بود و او نیز خواستار ناشناس ماندن شد، گفت باور دارد که تغییر رژیم در ایران ضروری است، اما اکنون زمان حضور در خیابان‌ها نیست.

او گفت که خود و دوستانش قصد سازماندهی یا پیوستن به تظاهرات را ندارند و از فراخوان‌های خارج از کشور برای اعتراض استقبال نمی‌کنند: «اسرائیل و آن رهبران به اصطلاح اپوزیسیون در خارج فقط به منافع خود فکر می‌کنند.» 

اپوزیسیون خارج از ایران: انشقاق و عدم اطمینان 

علاوه بر سلطنت‌طلبان پهلوی، جناح اصلی اپوزیسیون خارج از ایران، سازمان مجاهدین خلق (MEK یا MKO) است. این گروه که در دهه ۱۳۵۰ یک جناح انقلابی بود، پس از سرنگونی شاه در جنگ قدرت با حکومت خمینی شکست خورد.

بسیاری از ایرانیان هنوز آنها را به دلیل همراهی با عراق در جنگ هشت ساله ۱۳۵۹-۱۳۶۷ نبخشیده‌اند، و گروه‌های حقوق بشری این سازمان را به سوءرفتار در اردوگاه‌هایش و رفتارهای فرقه‌گونه متهم کرده‌اند — اتهاماتی که این گروه رد می‌کند.

مجاهدین نیروی محرک اصلی شورای ملی مقاومت ایران هستند که مانند پهلوی، روابط نزدیکی با برخی سیاستمداران غربی برقرار کرده است. مریم رجوی، رهبر این شورا، در یک نشست این هفته در پاریس، بار دیگر مخالفت خود با بازگشت سلطنت را اعلام کرد و گفت: «نه شاه، نه ملاها».

میزان حمایت داخلی از گروه‌های اپوزیسیون خارج از ایران نامشخص است. اگرچه برخی ایرانیان نوستالژی دوران پیش از انقلاب را دارند، اما اکثر مردم آنقدر جوان هستند که آن دوره را به خاطر نمی‌آورند.

در داخل ایران نیز موج‌های متوالی اعتراضات ملی حول محورهای متفاوتی شکل گرفته است. در سال ۱۳۸۸، معترضان به خیابان‌ها ریختند زیرا معتقد بودند انتخابات ریاست‌جمهوری را از آنها دزدیده‌اند. در سال ۱۳۹۶، اعتراضات بر کاهش سطح معیشت متمرکز بود و در سال ۱۴۰۱، حقوق زنان محرک اصلی بود.

میرحسین موسوی، نامزد انتخاباتی که معترضان در سال ۱۳۸۸ ادعا کردند تقلب علیه او شده، سال‌هاست در حبس خانگی به سر می‌برد و اکنون ۸۳ سال دارد. سیاست او اصلاح جمهوری اسلامی بود، نه سرنگونی آن — هدفی که بسیاری از معترضان در جنبش‌های بعدی دنبال کردند.

برای مخالفان جمهوری اسلامی در داخل ایران، این پرسش‌های بی‌پاسخ — چه زمانی اعتراض کنند، چه برنامه‌ای داشته باشند یا از چه رهبری پیروی کنند — با ادامه حملات هوایی اسرائیل، هر روز فوری‌تر می‌شود.