شبکه قدرت ایران در خاورمیانه چگونه فروپاشید؟

خبرگزاری رویترز / ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵

در گذشته، در لحظات تنش‌زا طی دهه‌ها رقابت با دشمنان غربی، ایران با استفاده از شبکه‌ای از متحدان نزدیک خود توانسته بود قدرت خود را در سراسر خاورمیانه به نمایش بگذارد، به‌گونه‌ای که هرگونه حمله علیه این کشور می‌توانست پاسخی قدرتمند را به دنبال داشته باشد.

اکنون، با بن‌بست در مذاکرات برنامه هسته‌ای ایران و اظهارات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مبنی بر اینکه حمله اسرائیل به ایران “کاملاً محتمل است”، تهران باید با بحرانی جدید روبرو شود، در حالی که توانایی‌های منطقه‌ای‌اش به شدت کاهش یافته است.

ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ مغز متفکر شبکه منطقه‌ای ایران را کشت و از زمان آغاز جنگ در غزه، ۲۰ ماه پیش، اسرائیل متحد نزدیک تهران، یعنی حزب‌الله، را هدف قرار داده و شورشیان شریک اصلی منطقه‌ای ایران، بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، را از قدرت ساقط کردند.

در ادامه، چگونگی شکل‌گیری “محور مقاومت” ایران، دلایل فروپاشی این شبکه، و منابع منطقه‌ای باقی‌مانده برای تهران بررسی می‌شود.

چگونه ایران شبکه گسترده منطقه‌ای خود را ایجاد کرد؟

ایران پس از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹، دهه‌ها صرف توسعه شبکه‌ای از متحدان در خاورمیانه کرد که رهبری تهران را پذیرفته و دیدگاه منطقه‌ای آن در مبارزه با آنچه امپریالیسم غربی خوانده می‌شد، شریک بودند.

این “محور مقاومت”، که به این نام شناخته می‌شود، با تکیه بر جذابیت ایده‌های انقلابی و دینی ایران برای شیعیان حاشیه‌نشین منطقه و حمایت قاطع از ملی‌گرایی فلسطینی شکل گرفت.

این محور شامل حزب‌الله در لبنان، دولت بشار اسد در سوریه، گروه‌های مسلح شیعه در عراق، حوثی‌ها در یمن و گروه شبه‌نظامی فلسطینی حماس بود که نفوذ ایران را تا مدیترانه و دریای سرخ گسترش داد.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی قدس، بازوی نخبه آن، در قلب این محور قرار داشتند. سپاه مستقیماً به رهبر انقلاب، آیت‌الله علی خامنه‌ای، پاسخگوست و بلافاصله پس از انقلاب به‌عنوان وزنه‌ای ایدئولوژیک در برابر نیروهای مسلح عادی تأسیس شد.

نیروی قدس به‌عنوان بازوی خارجی سپاه عمل می‌کند و با متحدان محور مقاومت همکاری نزدیکی برای آموزش، تسلیح و هدایت عملیات نظامی آنها دارد.

فرمانده سرسخت و زیرک نیروی قدس، سرلشکر قاسم سلیمانی، در سال ۲۰۲۰ در حمله پهپادی آمریکا در عراق کشته شد. او سال‌ها گروه‌های مختلف منطقه را به هم پیوند داده بود و ایران برای جایگزینی او با دشواری مواجه شده است.

چرا بخش‌های کلیدی شبکه ایران فروپاشید؟

هنگامی که حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به جوامع اسرائیلی حمله کرد، واکنش نظامی گسترده‌ای را به دنبال داشت که بسیاری از رهبران ارشد این گروه، از جمله اسماعیل هنیه، رئیس سیاسی حماس، را که تابستان گذشته در تهران ترور شد، از بین برد.

حماس همچنان در غزه می‌جنگد و حضور قابل‌توجهی در کرانه باختری اشغالی دارد، اما در حال حاضر نیروی نظامی‌ای که بتواند تهدیدی واقعی برای اسرائیل ایجاد کند، در اختیار ندارد.

جنگ به‌سرعت گسترش یافت و حزب‌الله، مهم‌ترین متحد منطقه‌ای ایران، از لبنان به نشانه همبستگی با فلسطینیان در غزه به سوی اسرائیل شلیک کرد که ماه‌ها درگیری مرزی بین این گروه و اسرائیل را به دنبال داشت.

این درگیری در سپتامبر ۲۰۲۴ به‌طور ناگهانی تشدید شد، زمانی که اسرائیل هزاران پیجر بمب‌گذاری‌شده مورد استفاده نیروهای حزب‌الله را منفجر کرد و صدها نفر از آنها را کشته یا زخمی کرد.

طی هفته‌های بعد، رشته‌ای از حملات هوایی اسرائیل رهبران ارشد حزب‌الله، از جمله دبیرکل، سید حسن نصرالله، را کشت و ضربه‌ای خیره‌کننده به این گروه وارد کرد که نشان‌دهنده نفوذ عمیق اسرائیل در آن بود.

حزب‌الله در نوامبر آتش‌بس با اسرائیل را پذیرفت و اکنون فاصله زیادی با سازمان قدرتمندی دارد که زمانی امنیت اسرائیل را تهدید می‌کرد.

بشار اسد نیز اندکی بعد سرنگون شد. اسرائیل در طول تابستان فرماندهان ارشد ایرانی در سوریه را با حملات هوایی هدف قرار داد و باعث عقب‌نشینی جزئی سپاه شد. بدون حمایت ایران و حزب‌الله و با گرفتاری روسیه، متحد اسد، در جنگ اوکراین، ارتش اسد در برابر تهاجم شورشیان در اواخر نوامبر فروپاشید و او در دسامبر فرار کرد.

از محور مقاومت چه چیزی باقی مانده است؟

با تضعیف شدید حماس و حزب‌الله، ایران همچنان می‌تواند به شبه‌نظامیان شیعه‌ای که در عراق حمایت می‌کند و حوثی‌ها در یمن تکیه کند.

عراق مجموعه‌ای از گروه‌های مسلح همسو با ایران دارد، اما تنها تعداد اندکی از آنها، از جمله کتائب حزب‌الله و گروه نجبا، جزو وفادارترین و قدرتمندترین گروه‌ها برای تهران هستند.

این گروه‌ها تسلیحات و دستورات از ایران دریافت می‌کنند و به رهبر انقلاب ایران سوگند وفاداری خورده‌اند، اما در عملیات داخلی خود در عراق تا حدی خودمختاری دارند. آنها از سال گذشته تقریباً حملات علیه نیروهای آمریکایی و اسرائیل را متوقف کرده‌اند.

تحلیلگران تردید دارند که این گروه‌ها در صورت حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران تا چه حد برای دفاع از این کشور پیش خواهند رفت، مگر اینکه این حمله تهدیدی وجودی برای جمهوری اسلامی باشد، زیرا این امر منبع اصلی حمایت آنها را به خطر می‌اندازد.

حوثی‌ها همچنان به سوی اسرائیل موشک شلیک می‌کنند، اما توانایی آنها برای ایجاد تهدیدی قابل‌توجه از پایگاه دوردست خود در یمن مورد تردید است. حملات آنها به کشتیرانی در دریای سرخ پس از توافق با آمریکا در بهار، پس از هفته‌ها بمباران، کاهش یافته است.