انتخاب دشوار ترامپ در مذاکرات هسته‌ای با ایران

دیوید ای. سنجر و فرناز فصیحی
نیویورک تایمز / ۱۰ ژوئن ۲۰۲۵

تقابل میان تیم مذاکره‌کننده‌ی رئیس‌جمهور ترامپ و ایران در نهایت به این پرسش اساسی ختم می‌شود: آیا ایالات متحده حاضر است خطر ادامه‌ی تولید سوخت هسته‌ای توسط ایران را بپذیرد، اگر گزینه‌ی جایگزین، شکست مذاکرات و احتمال بروز جنگی دیگر در خاورمیانه باشد؟

برای آقای ترامپ و فرستاده ویژه‌اش، استیو ویتکاف، این مذاکرات با ایران تجربه‌ای تازه به شمار می‌رود. پافشاری ایران بر این موضع که هرگز از توانایی غنی‌سازی اورانیوم در خاک خود دست نخواهد کشید، توافقی را که رئیس‌جمهور تا چند هفته پیش با اطمینان از در دسترس بودن آن سخن می‌گفت، در آستانه‌ی فروپاشی قرار داده است.

اما این دقیقاً همان معضل پیچیده‌ای است که یک دهه پیش رئیس‌جمهور باراک اوباما با آن روبه‌رو بود. اوباما و مشاورانش با اکراه به این نتیجه رسیدند که تنها راه رسیدن به توافق، پذیرش ادامه‌ی تولید مقدار اندکی سوخت هسته‌ای از سوی ایران، ادامه‌ی فعالیت سانتریفیوژهای آن و مشغول ماندن دانشمندان هسته‌ای‌اش بود.

توافق حاصل‌شده — که همه جمهوری‌خواهان کنگره و شماری از دموکرات‌ها با آن مخالفت کردند — برای سه سال جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران را مهار کرد، تا آنکه ترامپ از آن خارج شد. ایران تا آن زمان به تعهدات خود در چارچوب توافق پایبند مانده بود.

اکنون ترامپ در برابر همان انتخاب‌هایی قرار دارد که نخستین سلفش با آن مواجه بود. و همانند اوباما، باید با مخالفت احتمالی تندروهای ضدایرانی در ایالات متحده و نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، دست و پنجه نرم کند — نتانیاهویی که یک دهه پیش در برابر جلسه‌ی مشترک کنگره ایالات متحده حاضر شد و نمایندگان را به رد توافق مورد مذاکره‌ی اوباما فراخواند. در ماه‌های اخیر نیز، نتانیاهو خواهان حمله‌ی پیش‌دستانه به تأسیسات هسته‌ای ایران شده است.

وندی شرمن، که در دولت اوباما مذاکره‌کننده‌ی اصلی توافق ۲۰۱۵ بود، می‌گوید: «در اینجا حال‌و‌هوایی از تکرار تاریخ دیده می‌شود. روشن است که برخی سناتورها، اعضای کنگره و مقام‌های اسرائیلی خواهان برچیده شدن کامل تأسیسات ایران و توقف مطلق غنی‌سازی هستند. ما هم با همین چالش‌ها روبه‌رو بودیم.»

او برای ویتکاف آرزوی موفقیت کرد و یادآور شد که او اخیراً گفته است در مذاکرات با ایران، مانند معاملات املاک در نیویورک، مهم است بدانید هر طرف به دنبال چیست و کاری کنید که احساس کند چیزی به دست آورده است.

شرمن، که بعداً به سمت معاون وزیر خارجه رسید، گفت: «او مأموریت دشواری دارد.»

با این حال، او افزود که مقام‌های ایرانی «کاملاً صریح گفته‌اند که باید غنی‌سازی داشته باشند — و نه فقط در مقادیر بسیار اندک. و من بعید می‌دانم از این موضع عقب‌نشینی کنند.» شرمن همچنین اشاره کرد که ترامپ ابزارهایی در اختیار دارد که اوباما نداشت، از جمله کنگره‌ای همراه‌تر و اختیارات بیشتر برای لغو تحریم‌ها علیه ایران.

ترامپ روز دوشنبه به‌نوعی اذعان کرد که روند مذاکرات با چالش مواجه شده است. او با لحنی ناراضی گفت: «آن‌ها خواستار چیزهایی هستند که شما نمی‌توانید انجام دهید. آن‌ها نمی‌خواهند از آنچه باید کنار بگذارند، دست بکشند. می‌دانید آن چیست: آن‌ها به دنبال غنی‌سازی هستند.»

ایران می‌گوید هنوز به‌طور رسمی به طرح ترامپ و ویتکاف پاسخ نداده است. ویتکاف امیدوار بود با طرح پیشنهادی‌اش که به‌زعم او ابتکاری بود، راهی برای مصالحه بیابد. طبق این طرح، ایران می‌توانست برای چند سال به غنی‌سازی در سطح پایین ادامه دهد تا زمانی که یک کنسرسیوم بین‌المللی برای تأمین سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای در سراسر خاورمیانه شکل گیرد.

تولید سوخت این کنسرسیوم قرار بود در منطقه‌ای از خاورمیانه انجام شود. طبق پیشنهاد آمریکا، این تولید نباید در خاک ایران صورت می‌گرفت. در طول سال‌ها، پیشنهادهای مختلفی مطرح شده بود که بر اساس آن‌ها تولید به جزایری در خلیج فارس منتقل شود، جایی که تأسیسات به‌صورت روباز ساخته شده و به‌راحتی قابل نظارت — یا در صورت لزوم، قابل نابودی — باشند.

از آنجا که احتمالاً راه‌اندازی چنین کنسرسیومی سال‌ها، و شاید یک دهه زمان می‌برد، ویتکاف این طرح را راهی «آبرومندانه» برای اعلام پیروزی از سوی همه طرف‌ها می‌دانست. ایران می‌توانست بگوید برای آینده‌ی قابل پیش‌بینی همچنان غنی‌سازی می‌کند، و ترامپ هم می‌توانست ادعا کند به چیزی دست یافته که اوباما نتوانست: تعهد به پایان دادن به غنی‌سازی.

اما تاکنون این طرح نتیجه‌ای نداده است. مقام‌های ایرانی گفته‌اند با اصل تشکیل کنسرسیوم موافق‌اند، به شرط آنکه در خاک ایران باشد.

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، این ایده را «نیرنگی غربی» برای بیرون راندن تهران از عرصه‌ی تولید سوخت هسته‌ای خوانده و رد کرده است. با این حال، هم ویتکاف و هم مذاکره‌کنندگان ایرانی به‌خوبی از خطر فروپاشی مذاکرات آگاه‌اند: بنیامین نتانیاهو ممکن است از شکست گفت‌وگوها بهره‌برداری کرده و کارزار خود برای اقدام نظامی را از سر گیرد.

خودداری از اعلام علنی بن‌بست در مذاکرات

از آنجا که هیچ‌یک از طرفین نمی‌خواهد خطر بروز جنگ را بپذیرد، هر دو طرف از اعلام علنی بن‌بست در مذاکرات خودداری می‌کنند. قرار است مذاکره‌کنندگان آخر هفته‌ی جاری در عمان، که نقش میانجی را ایفا می‌کند، دیدار کنند.

هیچ‌کس از «بن‌بست» سخن نمی‌گوید. ترامپ که در اوایل آوریل در نامه‌ای به رهبر ایران خواستار رسیدن به توافق ظرف دو ماه شده بود، اکنون دیگر مهلتی برای دستیابی به توافق تعیین نمی‌کند.

مجید تخت‌روانچی، معاون وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، در مصاحبه‌ای یک‌ساعته با خبرگزاری رسمی ایرنا گفت: «فارغ از اینکه مذاکرات چقدر طول بکشد، یک نکته قطعی است، و آن اینکه غنی‌سازی باید در ایران انجام شود.» او افزود: «این خط قرمز ماست.»

به گفته‌ی مقام‌های دولتی، این موضع، ترامپ را در موقعیتی دشوار قرار داده است. تهدید هسته‌ای ایران اکنون از ده سال پیش جدی‌تر است: این کشور آن‌قدر سوخت با غنای نزدیک به درجه‌ی تسلیحاتی تولید کرده که می‌تواند در مدت کوتاهی سوخت لازم برای ساخت ۱۰ بمب هسته‌ای را فراهم کند. (البته به گفته‌ی کارشناسان، تبدیل آن‌ها به سلاح عملیاتی ماه‌ها و شاید تا یک سال زمان نیاز دارد.)

همچنین، حمله‌ی موشکی اسرائیل در ماه اکتبر که پدافند هوایی ایران را دچار اختلال کرد، به نتانیاهو انگیزه داده است که استدلال کند اکنون بهترین فرصت برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران است — حتی اگر اسرائیل تسلیحات لازم برای هدف قرار دادن تأسیسات عمیق زیرزمینی ایران را در اختیار نداشته باشد. شورای عالی امنیت ملی ایران روز دوشنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که در صورت حمله‌ی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران، به تأسیسات هسته‌ای اسرائیل حمله‌ی تلافی‌جویانه خواهد کرد.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از تأسیسات هسته‌ای ایران بازدید کرده، اخیراً گفته است: «حساس‌ترین تأسیسات، نیم مایل زیر زمین قرار دارند.»

ترامپ، استیو ویتکاف، وزیر امور خارجه مارکو روبیو و فرماندهان ارتش یکشنبه‌شب در کمپ دیوید گردهم آمدند تا درباره‌ی گزینه‌های دیپلماتیک و نظامی گفت‌وگو کنند. مشخص نیست که آیا به نتیجه مشخصی رسیده‌اند یا نه.

صبح روز بعد، ترامپ که همچنان در اقامتگاه ریاست جمهوری بود، با نتانیاهو گفت‌وگو کرد؛ بخشی از این تماس برای اطلاع‌رسانی بود، اما بنا بر گفته‌ی یکی از مقام‌ها، هدف اصلی آن بود که نتانیاهو با تهدید به اقدام نظامی قریب‌الوقوع، روند مذاکرات را برهم نزند.

این گفت‌وگو تنها نمونه‌ی تازه‌ای از روابط پرتنش میان ترامپ و نتانیاهو است. به گفته‌ی اطرافیان نخست‌وزیر اسرائیل، او از میزان پافشاری ترامپ بر یافتن راه‌حل دیپلماتیک شگفت‌زده شده است.

برکناری مایکل والتز از سمت مشاور امنیت ملی ترامپ در واشنگتن به‌طور گسترده نشانه‌ای از تغییر جهت‌گیری رئیس‌جمهور تلقی شد. تحلیل‌گران معتقدند این تصمیم تا حدی به دلیل دیدگاه‌های سنتی و تندروانه‌ی والتز درباره‌ی ایران اتخاذ شد — دیدگاه‌هایی که در دوره‌ی نخست ریاست‌جمهوری ترامپ میان جمهوری‌خواهان رایج بود.

در واقع، اکنون حزب جمهوری‌خواه خود به دو جناح تقسیم شده است: تندروهایی که خواهان برچیده شدن کامل زیرساخت‌های هسته‌ای ایران هستند و جناحی انزواطلب‌تر که می‌گوید مهم‌ترین مسأله جلوگیری از کشیده شدن آمریکا به جنگی دیگر در خاورمیانه است.

ترامپ و نزدیک‌ترین مشاورانش تاکنون میان این دو جناح در نوسان بوده‌اند.

در همین حال، بازرسان اعلام کرده‌اند که سانتریفیوژهای هسته‌ای ایران با همان سرعت گذشته در حال چرخش‌اند و مقادیر بیشتری از سوختی تولید می‌شود که می‌تواند برای ساخت سلاح به‌کار رود — یا در قالب یک توافق، از سوی ایران واگذار شود.

—-

درباره نویسندگان:
* دیوید ای. سنجر گزارشگر حوزه‌ی دولت ترامپ و مسائل امنیت ملی است. او بیش از چهار دهه خبرنگار نیویورک تایمز بوده و چهار کتاب درباره‌ی سیاست خارجی و چالش‌های امنیتی نوشته است.
* فرناز فصیحی، رئیس دفتر سازمان ملل نیویورک تایمز، مسئول پوشش اخبار این سازمان است. او همچنین اخبار مربوط به ایران و جنگ پنهان میان ایران و اسرائیل را گزارش می‌دهد.