رویترز: توافق جدیدهسته‌ای نوعی "برجام ۲" است

خلاصه:
● چرخش ترامپ به‌سوی دیپلماسی، نتانیاهو را که به دنبال حمایت آمریکا از حمله نظامی بود، غافلگیر کرد
● نتانیاهو خواستار غنی‌سازی صفر و برچیدن کامل زیرساخت‌های هسته‌ای ایران است
● ایران آمادگی دسترسی گسترده‌تر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را دارد، اما خواهان تضمین‌هایی در برابر خروج مجدد آمریکا از توافق است
● ایران احتمال دارد اورانیوم غنی‌شده را به روسیه یا حتی آمریکا صادر کند

رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، با تصمیم خود برای آغاز فوری مذاکرات با ایران در ماه گذشته، نخست‌وزیر اسرائیل بنیامین نتانیاهو را غافلگیر کرد. اکنون، هشت منبع آگاه به رویترز گفته‌اند، موفقیت این گفت‌وگوها به دست آوردن امتیازهایی کلیدی بستگی دارد که مانع از آن شود که جمهوری اسلامی ایران هرگز بتواند به سلاح هسته‌ای دست یابد،

چرخش ناگهانی به‌سوی مذاکره با ایران در ماه آوریل برای نتانیاهو شوکه‌کننده بود. او به واشنگتن سفر کرده بود تا حمایت ترامپ را از حملات نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران جلب کند، اما به گفته چهار منبع آگاه از این موضوع که با رویترز صحبت کردند، کمتر از ۲۴ ساعت پیش از کنفرانس خبری مشترک در کاخ سفید، از آغاز قریب‌الوقوع گفت‌وگوهای آمریکا با ایران مطلع شد.

یک مقام ارشد امنیتی ایرانی گفت، رهبری ایران همچنان به‌شدت نگران آن است که نتانیاهو ممکن است دست به حمله نظامی بزند؛ چه توافقی صورت بگیرد چه نگیرد.

با این حال، در مدت تنها سه هفته، آمریکا و ایران سه دور مذاکره برای جلوگیری از دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای در ازای کاهش تحریم‌ها برگزار کرده‌اند. انتظار می‌رود دور چهارم این گفت‌وگوها به‌زودی در رم برگزار شود.

رویترز برای تهیه این گزارش با مقام‌ها و دیپلمات‌هایی از تمامی طرف‌های مذاکره گفت‌وگو کرده است که جزئیات تازه‌ای از روند مذاکرات را که پیشتر فاش نشده بود، در اختیار گذاشته‌اند. همه این منابع به‌دلیل حساسیت موضوع، خواستار ناشناس ماندن شدند.

بر اساس گفته‌های هشت منبع مطلع، چارچوب اولیه‌ای که در حال حاضر مورد بحث قرار دارد، بخش‌های اصلی «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) در سال ۲۰۱۵ را حفظ می‌کند – توافقی که ترامپ در دوره نخست ریاست‌جمهوری خود در سال ۲۰۱۸ آن را کنار گذاشت.

توافق جدید شاید تفاوت اساسی با توافق قبلی نداشته باشد

تمامی منابع که با رویترز گفت‌وگو کرده‌اند، تایید کردند، ممکن است توافق جدید تفاوت‌های بنیادینی با توافق قبلی نداشته باشد – توافقی که ترامپ آن را «بدترین توافق تاریخ» خوانده بود – اما نسخه جدید، مدت‌زمان توافق را به ۲۵ سال افزایش داده، بازرسی‌ها را سخت‌گیرانه‌تر کرده و بندهای موسوم به «غروب» (sunset clauses) را گسترش می‌دهد؛ بندهایی که اجرای برخی محدودیت‌ها را متوقف می‌کنند اما ساختار برنامه هسته‌ای را به‌طور کامل برنمی‌چینند.

بر اساس مفاد مورد گفت‌وگو، به گفته تمامی منابع مطلع، ایران متعهد می‌شود که حجم ذخایر اورانیوم و نوع سانتریفیوژهای خود را محدود کند و ذخایر ۶۰ درصدی اورانیوم غنی‌شده خود را تحت نظارت بی‌سابقه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رقیق‌سازی، صادر یا پلمب کند – و همه این‌ها در ازای دریافت امتیازهای عمده‌ای در کاهش تحریم‌ها خواهد بود.

وزارت خارجه آمریکا، وزارت خارجه ایران و دفتر نتانیاهو به درخواست‌های رویترز برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

دنیس راس، مذاکره‌کننده پیشین در دولت‌های جمهوری‌خواه و دموکرات، گفت هرگونه توافق جدید باید فراتر از برجام برود و تغییرات ساختاری دائمی در توانمندی‌های هسته‌ای ایران ایجاد کند – به‌گونه‌ای که زیرساخت‌های آن‌قدر کوچک شود که ساخت بمب دیگر از نظر عملی ممکن نباشد.

او به رویترز گفت: «هر چیزی کمتر از این، تهدید آستانه‌ای (نزدیکی به توانایی ساخت سلاح) را همچنان پابرجا نگه خواهد داشت.»

اما خطوط قرمزی وجود دارد که به‌تدریج در حال شکل‌گیری‌اند و مذاکره‌کنندگان برای دستیابی به توافق و جلوگیری از اقدام نظامی در آینده باید آن‌ها را دور بزنند.

در صدر این مسائل، ظرفیت ایران برای غنی‌سازی اورانیوم قرار دارد؛ موضوعی که واشنگتن و اسرائیل خواهان توقف کامل آن هستند، به‌گونه‌ای که ایران برای تأمین سوخت نیروگاه بوشهر – تنها نیروگاه هسته‌ای فعال این کشور در ساحل خلیج فارس – به واردات اورانیوم وابسته باشد.

نتانیاهو خواستار «غنی‌سازی صفر» و توافقی شبیه به مدل لیبی است که زیرساخت هسته‌ای ایران را به‌طور کامل برچیند.

ایران می‌گوید حق غنی‌سازی آن قابل مذاکره نیست. با این حال، سه مقام ایرانی گفتند که درباره میزان ذخایر اورانیوم، انتقال بخشی از ذخایر به خارج از کشور و تعداد سانتریفیوژها گفت‌وگوهایی در جریان است.

به گفته همه منابع مطلع – از جمله سه مقام ایرانی – در چارچوب پیشنهادهایی که در دور گفت‌وگوهای ماه آوریل مطرح شده، ایران سطح غنی‌سازی را در حد ۳.۶۷ درصد (مطابق با برجام) محدود خواهد کرد. منابع ایرانی همچنین گفتند که تهران آمادگی دارد دسترسی گسترده‌تری به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نسبت به گذشته ارائه دهد.

این پیشنهادها هدف‌شان برچیدن کامل زیرساخت هسته‌ای تهران – همان‌طور که اسرائیل و برخی مقام‌های آمریکایی خواهان آن هستند – نیست، بلکه به گفته منابع آگاه، تلاش می‌کنند محدودیت‌هایی دائمی بر غنی‌سازی اورانیوم اعمال کنند که از «گریز هسته‌ای» (یعنی رسیدن سریع به سلاح اتمی) جلوگیری کند.

استیو ویتکاف، نماینده آمریکا در امور خاورمیانه، هفته گذشته در اظهاراتی به‌نظر می‌رسید این موضع را تلویحاً پذیرفته، اما بعداً گفت ایران باید غنی‌سازی را «متوقف و حذف» کند.

الکس وطن‌خواه، پژوهشگر ارشد و بنیان‌گذار برنامه ایران در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، گفت یکی از راه‌حل‌های ممکن این است که ایران از طریق تمدید بندهای «غروب» (sunset clauses)، با توقف‌های طولانی در برنامه غنی‌سازی خود موافقت کند.

وطن‌خواه گفت: «اگر ایرانی‌ها باهوش باشند، با بندهای غروب بسیار بلندمدت در آینده موافقت خواهند کرد»، و بر اهمیت آن تأکید کرد که هر طرف بتواند ادعا کند در مذاکرات پیروز شده است.

”برجام ۲” با برخی افزودنی‌ها

یکی از سه مقام ایرانی، یک مقام ارشد امنیتی، به رویترز گفت، یکی دیگر از گزینه‌های سازش، ممکن است این باشد که ایران غنی‌سازی را در سطحی حداقلی با حدود ۵٬۰۰۰ سانتریفیوژ حفظ کند، و مابقی اورانیوم غنی‌شده را از خارج، احتمالاً از روسیه وارد کند.

در مقابل محدودسازی برنامه غنی‌سازی، سه مقام ایرانی گفتند تهران خواستار تضمین‌هایی قطعی است که ترامپ مجدداً توافق هسته‌ای را کنار نگذارد.

بر اساس گفته‌های این سه منبع، یکی از خطوط قرمزی که توسط رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، تعیین شده، کاهش میزان اورانیوم غنی‌شده ذخیره‌شده به سطحی پایین‌تر از توافق ۲۰۱۵ است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دسامبر گذشته اعلام کرد ایران توانسته است به‌طور «چشمگیر» توانایی خود در غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد را افزایش دهد.

بر اساس برجام، ایران فقط مجاز به انباشت اورانیوم غنی‌شده با استفاده از سانتریفیوژهای نسل اول (IR-1) بود، اما اکنون ایران از مدل‌های بسیار پیشرفته‌تری استفاده می‌کند که طبق توافق ۲۰۱۵ ممنوع بودند.

یک منبع ارشد منطقه‌ای نزدیک به تهران گفت که بحث فعلی درباره ذخایر اورانیوم ایران بر سر این است که آیا ایران «بخشی از آن را – به‌صورت رقیق‌شده – در داخل کشور نگه می‌دارد، در حالی‌که بخش دیگر را به خارج، احتمالاً به روسیه، می‌فرستد.»

به گفته این منبع، ایران حتی ایده فروش اورانیوم غنی‌شده به ایالات متحده را نیز مطرح کرده است.

ایران در حال حاضر حدود ۱۵٬۰۰۰ سانتریفیوژ در حال بهره‌برداری دارد، در حالی‌که بر اساس برجام، مجاز بود تنها حدود ۶٬۰۰۰ سانتریفیوژ را فعال نگه دارد.

«در واقع، این مذاکرات در حال شکل‌گیری به‌عنوان نوعی “برجام ۲” است با برخی افزودنی‌ها که به ترامپ امکان می‌دهد آن را به‌عنوان یک پیروزی معرفی کند، در حالی که ایران همچنان می‌تواند حق غنی‌سازی خود را حفظ کند» — این را یک مقام ارشد ایرانی گفت.

برنامه موشکی ایران یک نقطه دیگر اختلاف

یکی دیگر از نقاط اختلاف‌برانگیز، ظرفیت ساخت موشک‌های بالستیک ایران است. واشنگتن و اسرائیل می‌گویند ایران باید تولید موشک را متوقف کند، اما ایران در مقابل می‌گوید که حق دفاع از خود را دارد. یک مقام ایرانی پیش‌تر به رویترز گفته بود که تهران فراتر از الزامات توافق ۲۰۱۵ نخواهد رفت و صرفاً به‌عنوان «نشانه حسن‌نیت» از ساخت موشک‌هایی که توانایی حمل کلاهک هسته‌ای دارند، خودداری خواهد کرد.

به گفته یک مقام امنیتی منطقه‌ای، واشنگتن تلاش دارد برنامه موشکی بالستیک را نیز وارد مذاکرات کند، اما تهران «هرگونه بحثی در این باره را همچنان رد می‌کند». او افزود: «مشکل اینجاست که بدون پرداختن به موضوع موشک‌ها، ترامپ نمی‌تواند ادعا کند که توافق جدید فراتر از برجام است.»

دنیس راس، مذاکره‌کننده پیشین، به این تناقض اشاره می‌کند: ترامپ برجام را به دلیل آن‌که بسیار ضعیف بود کنار گذاشت، و حالا با واقعیتی مواجه است که در آن تهران در آستانه دستیابی به توانایی تولید سلاح هسته‌ای ایستاده است.

او گفت: «پذیرفتن توافقی که شبیه یا حتی نرم‌تر از توافق اولیه باشد، از نظر سیاسی غیرقابل دفاع است»، و پیشنهاد کرد که چنین توافقی باید تعداد سانتریفیوژها را از ۲۰٬۰۰۰ به ۱٬۰۰۰ کاهش دهد، تمام ذخایر غنی‌شده را از کشور خارج کند، و بازرسی‌هایی شدید همراه با ضمانت‌های تنبیهی اعمال کند.

خطر حمله

الکس وطن‌خواه، تحلیلگر، وضعیت کنونی ایران را با تصمیم آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۶۷ برای پذیرش آتش‌بس با عراق مقایسه می‌کند — تصمیمی که خمینی آن را به نوشیدن «جام زهر» تشبیه کرده بود.

وطن‌خواه گفت: «موضوع بقاست. این تسلیم نیست.»

دیپلمات‌ها می‌گویند نتانیاهو موقعیتی نادر را پیش روی خود می‌بیند: عملیات‌های نظامی سال گذشته سامانه‌های پدافند هوایی ایران را فلج کرده و زرادخانه موشکی حزب‌الله – بازوی بازدارنده اصلی تهران – را تا حد زیادی نابود کرده است.

یک مقام در خاورمیانه گفت: «اکنون یک فرصت تاریخی برای اسرائیل فراهم شده تا به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کند.» به گفته او، ایالات متحده با چنین اقدامی مخالف است و دلایل متعددی دارد – مهم‌ترین آن‌ها نگرانی‌های کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است که واشنگتن به دلیل پیوندهای راهبردی و اقتصادی عمیق در منطقه نمی‌تواند آن‌ها را نادیده بگیرد.

او افزود: «با این حال، آمریکا باید محاسبات امنیتی اسرائیل را هم در نظر بگیرد. بنابراین، گرچه احتمالاً آمریکا به‌طور مستقیم در حمله مشارکت نخواهد کرد، اما ممکن است حمایت غیرمستقیم ارائه دهد. این عملیات برای اسرائیل دشوار خواهد بود – اما غیرممکن نیست.»

ارتش آمریکا در هفته‌های اخیر حضور خود را در خاورمیانه افزایش داده است. پنتاگون شش بمب‌افکن B-2 را به جزیره دیه‌گو گارسیا در اقیانوس هند – مکانی که در گذشته برای عملیات‌های نظامی در خاورمیانه مورد استفاده قرار گرفته – اعزام کرده است.

علاوه بر این، ایالات متحده در حال حاضر دو ناو هواپیمابر در منطقه دارد و سامانه‌های پدافند هوایی را از آسیا به خاورمیانه منتقل کرده است.

آلن ایر، دیپلمات پیشین آمریکا و کارشناس فارسی‌زبان مسائل خاورمیانه، هشدار داد که یک حمله نظامی شاید برنامه هسته‌ای ایران را کند کند، اما نمی‌تواند آن را از بین ببرد. او گفت: «شما نمی‌توانید دانش را بمباران کنید. این دانش وجود دارد. ایران بر غنی‌سازی اورانیوم مسلط شده است.»