«ایران به ترامپ بیش از بایدن اعتماد دارد»

استیون ارلانگر / نیویورک تایمز / ۱۳ آوریل ۲۰۲۵ 

نخستین دیدار میان ایالات متحده و ایران درباره برنامه هسته‌ای در حال گسترش ایران که روز شنبه برگزار شد، نشانه‌ای از جدیت دو طرف و تلاشی برای اجتناب از چیزی بود که هیچ‌یک از آن‌ها خواهانش نیستند: جنگی دیگر در خاورمیانه. قرار است گفت‌وگوها شنبه آینده ادامه یابند، اما کار دشوار هنوز در پیش است، چرا که انتظار می‌رود تندروها در هر دو کشور — و نیز اسرائیل — با تقریباً هر نوع توافقی مخالفت کنند.

اگر توافق نخست هسته‌ای که در سال ۲۰۱۵ حاصل شد، از تمایل ایران برای رهایی از تحریم‌های شدید اقتصادی ناشی می‌شد، این گفت‌وگوها اکنون فوریت بیشتری یافته‌اند. ایران که از سوی اسرائیل تحت فشار قرار گرفته و نفوذ نیروهای نیابتی‌اش در منطقه کاهش یافته، همچنان خواهان تخفیف اقتصادی است. اما همچنین دریافته که خودِ جمهوری اسلامی در معرض تهدید قرار دارد، و اینکه رئیس‌جمهور ترامپ — که از توافق نخست خارج شد چون آن را بیش از حد ضعیف می‌دانست — ممکن است درباره تهدید «بمبارانی که مشابه‌اش را هرگز ندیده‌اند» شوخی نکرده باشد.

و آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، به مذاکره‌کنندگان خود دست‌کم یک فرصت نهایی داده تا جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران را با امنیتی پایدار مبادله کنند.

گفت‌وگوها در عمان، همچنین نشانه‌هایی از کارآمدی نشان داد. توافق سال ۲۰۱۵ میان ایران و شش کشور — پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل به‌علاوه آلمان، با نقش میانجی‌گری اتحادیه اروپا — شکل گرفت و دو سال به طول انجامید.

اما این‌بار، گفت‌وگوها دوجانبه هستند، در حالی‌که اروپایی‌ها و همچنین روسیه و چین در حاشیه قرار دارند. و گرچه ایالات متحده همچنان «شیطان بزرگ» در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای محسوب می‌شود، اما همان کشوری است که کلید مهار اسرائیل و تضمین هر نوع توافق پایدار را در دست دارد. در حالی‌که ایران بر گفت‌وگوهای غیرمستقیم از طریق عمان پافشاری داشت و آقای ترامپ خواستار گفت‌وگوهای مستقیم بود، دو طرف توانستند مسئله را به‌نحوی حل‌وفصل کنند؛ به‌گونه‌ای که نماینده ویژه ترامپ، استیو ویتکاف، در پایان نشست مستقیماً با وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، گفت‌وگو کرد.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت: «برای شروع، این بهترین وضعیت ممکن است. آن‌ها می‌توانستند دچار لغزش شوند، اما توافق کردند که دوباره دیدار کنند، در پایان با هم دیدار داشتند و بر هدف نهایی توافق کردند.»

نکته مهم این است که آقای ترامپ و آقای ویتکاف نشان دادند که خواسته اصلی آن‌ها اطمینان از این است که ایران هرگز نتواند به سلاح هسته‌ای دست یابد — با وجود درخواست‌های تند برخی مقام‌های دولت ترامپ پیش از آغاز گفت‌وگوها که خواهان برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران، کنار گذاشتن برنامه موشکی و توقف حمایت از نیروهای نیابتی منطقه‌ای بودند.

ایران به‌روشنی اعلام کرده بود که چنین خواسته‌های گسترده‌ای، این کشور را بی‌دفاع خواهد گذاشت و گفت‌وگوها را پیش از آن‌که آغاز شوند، به پایان خواهد رساند. بنابراین، اگر دولت آمریکا هدف را فقط محدود به اطمینان از عدم دستیابی ایران به بمب هسته‌ای نگه دارد، این امر به‌طور چشمگیری شانس موفقیت مذاکرات را افزایش خواهد داد.

ولی نصـر، استاد دانشکده مطالعات پیشرفته بین‌المللی دانشگاه جانز هاپکینز، گفت: «ایرانی‌ها برای چیزی بیش از یک دیدار آشنایی آمده بودند. آن‌ها با این انتظار آمدند که بن‌بست با آمریکا را بشکنند، و مهم‌تر از همه، مستقیماً بشنوند که خط قرمز واقعی ایالات متحده چیست. اگر این خط قرمز، ‘نداشتن سلاح هسته‌ای’ باشد، آن‌وقت می‌توانند درباره سطح غنی‌سازی، بازرسی‌ها و سایر مسائل مذاکره کنند. اما ایران نمی‌خواهد وارد موقعیتی شود که نتواند به تعهدات عمل کند و در معرض تحریم‌های بیشتر و حتی جنگ قرار گیرد.» او افزود: «آنچه ایران می‌خواهد، کاملاً روشن است — تخفیف تحریم‌ها به شکلی معتبر و توافقی که پابرجا بماند.»

ایران تأکید دارد که برنامه هسته‌ایش صرفاً غیرنظامی است، اما بر اساس داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی — نهادی که وظیفه اجرای معاهده عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را بر عهده دارد و ایران آن را امضا کرده — ایران اورانیوم کافی با درجه نزدیک به سلاح غنی‌سازی کرده است که برای ساخت دست‌کم شش بمب کافی خواهد بود.

ولی نصـر گفت که با وجود بی‌اعتمادی‌شان به آقای ترامپ، ایرانی‌ها بر این باورند که او در صورت دستیابی به یک توافق، بهتر از دیگران می‌تواند بقای آن را تضمین کند و در برابر تندروهای حزب جمهوری‌خواه خود بایستد. او افزود ایرانی‌ها هرگز به رئیس‌جمهور پیشین، جو بایدن، اعتماد نداشتند که «توافق را به سرانجام برساند و نگذارد که کنگره آن را تضعیف کند.»

صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس، گفت: «با توجه به این دیدار، در بهترین وضعیت ممکن قرار داریم.» او گفت که اظهارات مثبتی از سوی هر دو طرف درباره طرحی برای پیشرفت مطرح شد و «درک متقابلی نسبت به فوریت مسئله، فرصتی که پیش آمده، و نشانه‌هایی از عمل‌گرایی از سوی دو طرف» وجود دارد.

او در ادامه گفت: «البته بخش دشوار ماجرا هنوز در پیش است.»

یک توافق جدی، به‌شدت پیچیده و فنی خواهد بود و نیازمند زمان است. همچنین باید در برابر تلاش تندروها در هر دو کشور و نیز در اسرائیل برای از بین بردن مذاکرات دوام بیاورد. اسرائیل که با توافق سال ۲۰۱۵ مخالف بود، خواهان خلع سلاح کامل‌تری از ایران است و همچنان درباره لزوم حمله نظامی به ایران صحبت می‌کند — به‌ویژه حالا که رژیم ضعیف شده و سامانه‌های پدافند هوایی‌اش در اثر حملات هوایی اسرائیل به‌شدت آسیب دیده‌اند.

ایران در گذشته تهدید به نابودی اسرائیل کرده بود، و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، می‌گوید می‌خواهد ایران دیگر هیچ اورانیومی را غنی‌سازی نکند. اسرائیل، با استناد به حمله حماس در غزه، نیروهای نیابتی ایران از جمله حماس و حزب‌الله در لبنان را به‌شدت هدف قرار داده و آسیب زده، و اکنون تلاش دارد تا اطمینان حاصل کند که ایران نتواند آن‌ها را بازسازی کند.

اما ایران ممکن است از این نکته نیز دلگرم شده باشد که آقای ترامپ اعلام آغاز گفت‌وگوها را در دفتر بیضی کنار آقای نتانیاهو انجام داد، کسی که به‌نظر نمی‌رسید از این موضوع خوشحال باشد — نه در ظاهر و نه در بیان. آقای نصر گفت: ایران این را «به‌عنوان نشانه‌ای قوی از سوی ترامپ خواهد دید مبنی بر اینکه او تحت سلطه نتانیاهو نیست.»

امید آن است که یکی دو نشست آینده بتوانند به یک توافق موقت منجر شوند که به هر دو طرف اعتماد لازم برای ادامه مسیر را بدهد، همراه با اقدامات کوتاه‌مدتی از سوی هر دو طرف، تا زمانی‌که گفت‌وگوها ادامه دارند. این اقدامات می‌توانند شامل تعهد ایران به توقف غنی‌سازی اورانیوم و اجازه بازرسی‌های بیشتر در ازای تعلیق بخشی از تحریم‌های «فشار حداکثری» آمریکا باشند.

آقای نصر گفت که ایران احتمالاً بر یک روند گام‌به‌گام پافشاری خواهد کرد که ممکن است چند سال به طول بینجامد، «تا توافق بتواند ریشه بدواند پیش از آن‌که فرد دیگری بر سر کار بیاید و بخواهد آن را از بین ببرد.» روندی طولانی‌تر همچنین امنیت بیشتری برای ایران فراهم خواهد کرد.

با این حال، ایران دلیلی ندارد که خودِ گفت‌وگوها را طولانی کند. علی واعظ گفت: «اهرم فشار ایران، غنی‌سازی هسته‌ای آن است، و گذر زمان، اهرم فشار بیشتری برای ایران ایجاد نمی‌کند.» افزون بر این، «بمب ساعتی تحریم‌های بازگشت‌پذیر» نیز وجود دارد.

آن تحریم‌ها، که در چارچوب توافق ۲۰۱۵ به حالت تعلیق درآمده بودند، می‌توانند بازگردانده شوند، اگر هر یک از امضاکنندگان — در این مورد، اروپایی‌ها — تصمیم بگیرد که توافق جدیدی حاصل نشده یا پیشرفتی معنادار به سمت آن به‌دست نیامده است. اما این اتفاق باید پیش از ۱۸ اکتبر روی دهد، زمانی که امکان «بازگرداندن تحریم‌ها» منقضی می‌شود. مقام‌ها می‌گویند اروپایی‌ها در حال بررسی این موضوع هستند که آیا امکان به‌تعویق انداختن این ضرب‌الاجل وجود دارد یا نه، اما سازوکار دقیق انجام این کار مشخص نیست.

در هر حال، تحلیل‌گران هم‌عقیده‌اند که ایران نمی‌خواهد مسئول شکست این گفت‌وگوها شناخته شود. اگر مذاکرات شکست بخورند و جنگی رخ دهد، رژیم می‌خواهد بتواند گناه آن را به خیانت و بدعهدی آمریکا نسبت دهد.

خانم وکیل گفت: بنابراین، اگر توافقی ممکن باشد، ایران این بار خواهان تضمین‌هایی خواهد بود مبنی بر اینکه آن توافق بادوام خواهد بود و به شکلی واقعی و بلندمدت، مشارکت تجاری ایجاد خواهد کرد. ایران خواهد خواست بداند که «چگونه ترامپ می‌تواند تضمینی ارائه کند که رؤسای‌جمهور پیشین قادر به انجامش نبوده‌اند.»

او افزود: ایالات متحده نیز خواهد خواست بداند که ایران چه تضمین‌هایی می‌تواند برای امنیت اسرائیل و ثبات خاورمیانه ارائه دهد.

او گفت: «یک توافق باید برای هر دو طرف سودمند باشد، اما رسیدن به آن نیازمند اعتماد و پاسخ‌گویی در طول مسیر است — چیزی که در حال حاضر هیچ‌کدام از دو طرف ندارند.»

* استیون ارلانگر، خبرنگار ارشد دیپلماتیک در اروپا است و در برلین مستقر می‌باشد. او از بیش از ۱۲۰ کشور از جمله تایلند، فرانسه، اسرائیل، آلمان و اتحاد جماهیر شوروی سابق گزارش تهیه کرده است.