حمله شورشیان، نفوذ ترکیه در سوریه را افزایش می‌دهد

آیلا جین یاکلی، استانبول
فایننشال تایمز

پس از آنکه نیروهای مخالف شهر حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، را در یک حمله غافلگیرانه تصرف کردند، تصاویری از شخصی منتشر شد که پرچم ترکیه را بر دیوار قلعه قرون‌وسطایی این شهر می‌آویزد. به نظر می‌رسید این اقدام فردی تنها باشد، اما رسانه‌های حامی دولت ترکیه این تصویر را به‌عنوان نمادی از نفوذ دیرینه آنکارا در جنگ داخلی کشور همسایه برجسته کردند. 

این درگیری ۱۳ ساله روز جمعه گذشته با پیشروی شورشیان به رهبری گروه اسلام‌گرای «هیئت تحریر الشام» (HTS) به داخل حلب و تقریباً بدون هیچ مقاومتی دوباره شعله‌ور شد. پس از آن، جناح‌های تحت حمایت ترکیه که با HTS هماهنگ شده بودند، روز یکشنبه به شهر استراتژیک تل رفعت در شمال سوریه حمله کردند. این شهر تحت کنترل نیروهای کرد سوریه قرار دارد. 

پیشروی چشمگیر شورشیان بار دیگر توجهات را به نقش ترکیه در این کشور عربی ویران‌شده جلب کرده است. ترکیه سال‌ها به‌عنوان حامی اصلی شورشیانی که در سال ۲۰۱۱ علیه بشار اسد قیام کردند، شناخته می‌شود. 

برخلاف دیگر جناح‌های شورشی سوریه، هیئت تحریر الشام (HTS) مستقیماً تحت حمایت ترکیه نیست. اما تحلیل‌گران معتقدند این حمله بدون موافقت ضمنی آنکارا امکان‌پذیر نبوده و می‌تواند نفوذ رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان را در مذاکرات آینده با اسد و متحدانش، یعنی روسیه و ایران، تقویت کند. 

گُنول تول، مدیر انستیتوی خاورمیانه در واشنگتن و نویسنده کتابی درباره نقش ترکیه در جنگ سوریه، می‌گوید: «بدون چراغ سبز ترکیه، این عملیات هرگز ممکن نبود.» 

او افزود: «ترکیه فرصتی را دید تا معادلات میدانی را تغییر دهد، موقعیت اسد را تضعیف کند و به دولت آینده آمریکا نشان دهد که می‌تواند به‌طور مؤثری نفوذ ایران را مهار کند.» 

اردوغان و دیگر مقامات ترکیه تاکنون مداخله ترکیه را تأیید نکرده‌اند. وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان، روز دوشنبه به خبرنگاران گفت: «اینکه رویدادهای سوریه را صرفاً به‌عنوان یک مداخله خارجی توضیح دهیم، اشتباه است.» 

اما این حمله فرصتی را برای ترکیه فراهم کرده است تا جناح‌های هم‌پیمان خود را برای مقابله با نیروهای کرد که آنکارا آن‌ها را امتداد «پ‌ک‌ک» (حزب کارگران کردستان) می‌داند، بسیج کند. پ‌ک‌ک یک گروه جدایی‌طلب است که دهه‌هاست با دولت ترکیه در جنگ بوده است. جلوگیری از تجمع شبه‌نظامیان کرد در مرزهای ترکیه، انگیزه اصلی اردوغان برای مداخله در سوریه در سال‌های اخیر بوده است. 

پیش از حمله شورشیان، آنکارا از امتناع اسد برای مذاکره با مخالفان سوری به‌شدت ابراز ناامیدی کرده بود. دمشق امسال تلاش‌های نادری از سوی اردوغان برای ترمیم روابط قطع‌شده پس از حمایت ترکیه از شورشیان در سال ۲۰۱۱ را رد کرد. 

ترکیه عملاً حافظ استان ادلب، پایگاه اصلی HTS در شمال غرب سوریه است. ترکیه هزاران سرباز و نیروهای شورشی آموزش‌دیده و مسلح شده توسط خود را که به‌صورت جمعی به‌عنوان «ارتش ملی سوریه» (SNA) شناخته می‌شوند، در بخش‌هایی از شمال غرب و شمال سوریه که تحت کنترل ترکیه هستند، مستقر کرده است.

درحالی‌که ترکیه HTS را یک گروه تروریستی می‌داند، نقشی حیاتی در تضمین بقای این منطقه تحت کنترل شورشیان ایفا می‌کند. تحلیل‌گران می‌گویند HTS و SNA که پیش‌تر با یکدیگر درگیر شده بودند، برای این حمله اخیر هماهنگ عمل کرده‌اند. 

یکی از اهداف ترکیه فشار بر ایالات متحده برای پایان دادن به حمایت از «نیروهای دموکراتیک سوریه» (SDF) به رهبری کردها در شمال شرق سوریه بوده است؛ مسئله‌ای که همواره منبع تنش بین این دو متحد ناتو است. آمریکا SDF را به‌عنوان شریک اصلی خود در نبرد علیه داعش حمایت کرده و حدود ۹۰۰ سرباز در سوریه مستقر کرده است. 

دونالد ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود به خواسته‌های اردوغان تمایل نشان داده بود، اما دولت آینده آمریکا ممکن است خروج نیروهای آمریکایی را به‌عنوان امتیازی به ایران تلقی کند. 

اردوغان همچنین در سوریه با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، شراکتی پیچیده شکل داده است، با وجود اینکه دو طرف از جناح‌های مخالف در جنگ حمایت می‌کنند. ترکیه و روسیه در مارس ۲۰۲۰ به توافق آتش‌بسی برای ادلب رسیدند که ثبات نسبی به این منطقه بخشید و هر دو کشور در تعیین آینده نقش اساسی خواهند داشت. 

هانا نوت، مدیر منطقه اوراسیا در مرکز مطالعات عدم گسترش جیمز مارتین، گفت: «ما تصور می‌کردیم که ترک‌ها معمولاً به منافع روسیه توجه دارند. فکر نمی‌کنم پوتین از این وضعیت رضایت چندانی داشته باشد... اما شاید هیچ‌یک تصور نمی‌کردند این [حمله] تا این حد پیش برود.» 

آنکارا که به اهمیت توازن مناسبات خود با مسکو آگاه است، از دخالت مستقیم در درگیری‌های اخیر خودداری کرده است. جان آچون، پژوهشگر سیاست خارجی در اندیشکده «سِتا» در آنکارا، گفت ترکیه حتی نیروهای مخالف را از پاسخگویی زودهنگام به حملات نیروهای دولتی سوریه و جنگنده‌های روسی به ادلب بازداشته است. 

اما در هفته‌های اخیر، اردوغان تهدیدهای خود برای یک حمله نظامی مستقیم جدید علیه SDF را از سر گفته است. او روز شنبه گفت: «اراده ما برای حل مسئله تروریسم از سرچشمه آن قوی‌تر از همیشه است. ما از برداشتن گام‌های جدید تردید نخواهیم کرد.» 

الهام احمد، از شورای دموکراتیک سوریه مستقر در بریتانیا که شاخه سیاسی SDF است، در بیانیه‌ای گفت که جوامع کرد و دیگر اقلیت‌ها پس از این حمله در شمال سوریه با «وضعیتی به‌شدت ناامن» روبه‌رو هستند. 

اردوغان همچنین وعده داده است که ۳.۲ میلیون سوری که به ترکیه پناه برده‌اند، به کشور خود بازخواهند گشت. این مسئله که یک موضوع سیاسی حساس به شمار می‌رود، به نظر می‌رسد در انتخابات محلی امسال باعث کاهش آراء حزب عدالت و توسعه او شده است. 

معاون رئیس‌جمهور، جودت ییلماز، روز یکشنبه به اعضای حزب حاکم گفت که ترکیه اکنون انتظار یک راه‌حل سیاسی دارد که پناهجویان را به کشورشان بازگرداند. 

اما یک دیپلمات سابق ترکیه که خواست نامش فاش نشود، هشدار داد که ترکیه ممکن است با یک بحران جدید پناهجویان روبه‌رو شود. به گفته یک مقام سازمان ملل، نزدیک به ۵۰ هزار نفر در درگیری‌های اخیر آواره شده‌اند. 

این دیپلمات گفت: «خلق یک روایت قهرمانانه مبنی بر اینکه ترکیه یا نیروهای نیابتی آن می‌توانند کنترل حلب را به دست بگیرند، بیشتر به تحریک احساسات ملی‌گرایانه مربوط است، اما ممکن است در این باتلاق فرو برویم.» او افزود که ترکیه ممکن است به روابط خود با غرب و روسیه آسیب بزند. 

فیدان گفت که ترکیه نمی‌خواهد جنگ تشدید شود و مردم بیشتری آواره شوند و بار دیگر از ایران و روسیه خواست تا دمشق را به گفتگو با مخالفان تشویق کنند. 

فیدان روز دوشنبه گفت: «دمشق باید با مردم خود و مخالفان مشروع آشتی کند. ترکیه آماده است همه کمک‌های لازم را در این زمینه ارائه دهد.» 

اما این دیپلمات گفت ممکن است زمان گفتگوها دیگر از دست رفته باشد: «این یک خیال‌پردازی سیاسی است. ما حتی نمی‌دانیم آیا اسد هنوز توانایی سیاسی لازم برای برآوردن انتظارات ترکیه را دارد، درحالی‌که به نظر می‌رسد او حتی ارتشی هم ندارد.»