فرصت‌سازی قطر در زمین بازی بزرگان

محسن برهانی / روزنامه اعتماد

قطر با توسل به دیپلماسی و تکیه بر اهرم چانه‌زنی توانست نقشی برجسته از خود در درگیری حماس و اسراییل ترسیم کند. برقراری آتش‌بس چهار روزه که از روز جمعه در نوار غزه اجرایی شد، مهارت‌ میانجیگری این بازیگر کوچک خلیج‌فارس را به رخ کشید؛ نقش‌آفرینی دوحه به اندازه‌ای برجسته شد که گروهی از تحلیلگران با استناد به سابقه قطر در حل ‌و فصل بحران‌ها از سیاست یک بام و دو هوای این کشور جهت حفظ منافع خویش نوشتند.

رهبران دوحه از انتهای ماه اکتبر برای آزادی ۲۳۰ اسیری که در اختیار حماس قرار داشت، در قامت میانجیگر ظاهر شدند. در آن بازه زمانی، حماس چهار اسیر از جمله یک مادر و دختر اسراییلی- امریکایی و دو زن اسراییلی را به‌ واسطه توافقی که با قطر و مصر داشت، آزاد کرد. رهبران قطر به شکل ضمنی اعلام کردند که حماس توقع داشت با آزادی اسرا، ارسال کمک‌های بشردوستانه به نوار غزه تسهیل و حمله نظامی اسراییل متوقف شود.

مانور بزرگ بازیگر کوچک

۲۵ اکتبر حماس با آزادی ۵۰ نفر از اسرا در چارچوب توافقی موافقت کرد اما مقامات اسراییلی خواستار اسامی افرادی که آزاد خواهند شد، بودند اما حماس موافقت نکرد و گفت: چون اسرا توسط جناح‌های مختلف نگهداری می‌شوند، سوابق محدودی از آنها دراختیار ماست. حماس در ادامه تاکید کرد که برای تحقق این مساله باید جنگ برای چند روز متوقف شود.

به نوشته نیویورکر، اسراییلی‌ها که این شرط را نوعی تاکتیک برای توقف درگیری‌ها قلمداد می‌کردند، با شرط حماس مخالفت کرده و دو روز بعد معامله را برهم زدند، چند ساعت بعد ارتش اسراییل حمله زمینی خود به نوار غزه را ازسر گرفت.

به نوشته نشنال اینترست، دوحه به دلیل حمایت مالی طولانی‌مدت از غزه توانایی بالایی برای ایفای نقش میانجی دارد. پول‌ قطر برای تامین سوخت و حقوق کارکنان دولتی در غزه، از جمله پزشکان و معلمان استفاده می‌شود. از طرفی دیگر قطر از سال ۲۰۱۲ میزبان دفتر سیاسی برون‌مرزی حماس در دوحه بوده، تصمیمی که بر خشم مقامات اسراییلی و امریکایی افزود.

امروز قطر به عنوان کانال ارتباطی میان اسراییل و حماس و فراتر از آن ایالات‌متحده عمل می‌کند و بسیاری از کشورها چشم‌انتظار نتیجه تاکتیک‌های این بازیگر کوچک هستند. قطر در میانه درگیری‌های اخیر در سرزمین‌های اشغالی تلاش داشته و دارد تا بی‌طرف بماند و در عین حال میزبانی پایگاه نظامی بزرگ امریکا را نیز حفظ کند.

دوحه تامین‌کننده اصلی انرژی ایالات‌متحده است، با این حال فارغ از تنش‌ها در مساله میدان گازی مشترک با ایران، دوحه روابط نزدیکی با تهران نیز دارد. این وضعیت به این کشور فرصت می‌دهد تا برای حل برخی چالش‌ها خیز بردارد.

اما اخیرا قطر خارج از حوزه نفوذ معمولش فعالیت‌های متعددی داشته؛ این کشور در تامین امنیت و بازگشت دنی فنستر، روزنامه‌نگار امریکایی از میانمار در سال ۲۰۲۱ نقش مهمی ایفا کرد، ماه اکتبر نیز مقامات قطری به حل‌ و فصل مذاکرات برای بازگشت چند کودک اوکراینی ربوده شده توسط روسیه کمک کردند.

بازی دوگانه در منطقه خاکستری

کریستیان چسنوت و مالبرونوت، دو روزنامه‌نگار فرانسوی که سابقه اسارت در عراق را داشتند در کتابی با عنوان «مقاله‌های قطر» با اشاره به اسناد محرمانه ادعا می‌کنند که قطری‌ها به شکل غیرمستقیم به تامین مالی برخی گروه‌های نظامی کمک و همزمان در تلاش هستند تا از این فرصت به عنوان اهرمی در راستای منافع کشورشان استفاده کنند.

مالبرونوت این تاکتیک دوحه را بازی دوگانه در یک منطقه خاکستری توصیف کرد، هر چند تاکید داشت رویکرد قطر دولت‌های خاورمیانه را هم تحت‌تاثیر قرار داده است. او باور دارد که این بازی دوجانبه آنها به‌ واسطه تغییر رویکرد ایالات‌متحده در مورد اسرا سخت‌تر هم شده است.

سال ۲۰۱۴، دولت اوباما بازنگری دستورالعمل‌های مرتبط با اسرای این کشور را در دستور کار قرار داد، اما سال‌ها بعد مشخص شد که ارایه امتیاز و تداوم رایزنی در باب اسرا متوقف نشده و قطر در قامت بازیگری برجسته در چنین بحث‌هایی نقش‌آفرینی می‌کند.

کریستوفر اولری که از مارس ۲۰۲۱ تا سپتامبر ۲۰۲۳ برای آزادی اسرای امریکایی فعالیت داشت، در این‌باره گفت: قطری‌ها میانجی‌های استثنایی و باانگیزه برای حل مناقشات هستند. اولری که در اف‌بی‌آی هم فعالیت داشته با یادآوری حملات بعد از فاجعه یازده سپتامبر به عراق، خاطرنشان کرد: مقامات دولتی نگران حمایت دوحه از القاعده در عراق بودند؛ چراکه بخش عمده‌ای از چهره‌های این گروه قطری بودند. با این حال تحقیقات ایالات‌متحده بی‌نتیجه بود و قطر هم هیچ‌وقت تحریم نشد.

طی دو سال و نیمی که اولری برای آزادی اسرا فعالیت می‌کرد، با مقامات قطری جهت بازگشت امریکایی‌ها از ایران و افغانستان همکاری نزدیک داشت. پس از آن بود که مالی اولری با حمایت دیپلمات‌های قطری توانست مارک فریکس، پیمانکار امریکایی را که بیش از دو سال در بند شبکه حقانی بود، آزاد کند.

واشنگتن امیدوار است که قطر با میانجیگری خود همه اسرا را به خانه بازگرداند. اما اقدامات و خواسته‌های اسراییل مذاکرات را پیچیده می‌کند. اسراییل مدعی است که شدت حملاتش، حماس را برای آزادی اسرا تحت فشار قرار داده است.

دنی گیلبرت، استادیار علوم سیاسی در دانشگاه نورث وسترن در باب سیاست قطر جهت آزادی اسرا گفت که فرآیند آزادی اسیران علاوه بر تماس‌ها و شهرت برای تضمین معاملات، به مجموعه‌ای از مهارت‌ها و تقسیم کار نیاز دارد؛ اهرم‌هایی که دوحه به آنها مجهز است.

چالش‌های پیش روی قطر

فرمول موفقیت‌آمیز قطر برای میانجیگری بین اسراییل و حماس نه تنها بر ارتباطات مکرر، بلکه بر ارایه نتایج ملموس که شرایط را برای غیرنظامیان بهبود می‌بخشد، متکی است. توافقنامه تبادل اسرا، نمونه بارز آن است. بازگشت فلسطینیان یک پیروزی سیاسی برای قطر بوده و به بازیگران سیاسی اعتمادبه‌نفس برای تعامل بیشتر می‌دهد.

همچنین شایان ذکر است که با وجود دستاوردهای دیپلماتیک اخیر، عوامل اصلی جنگ اسراییل و حماس حل ‌نشده باقی مانده است. قطر نمی‌تواند صلح را تنها از طریق مذاکره ایجاد کند؛ امنیت پایدار به رفع محاصره غزه توسط اسراییل بستگی دارد.

با حرکت رو به جلو، قطر به خوبی هماهنگی با مصر را با توجه به وزن ژئوپلیتیک نسبی‌اش تقویت خواهد کرد. این دو بازیگر قادرند با هم تیم میانجی قدرتمندی را تشکیل دهند؛ تیمی که می‌تواند با تکیه بر سیاست چماق و هویج جهت حل برخی چالش‌ها فشار بسیاری را تحمیل کند. هنگامی که اراده سیاسی تضعیف می‌شود، حمایت بین‌المللی از این فرآیند برای حفظ تعهدات حیاتی است.

درحالی که چالش‌ها همچنان ادامه دارد، قطر به دلیل توانایی منحصر به فردش در قرار دادن طرف‌های منازعه پشت میز مذاکرات، نشان داده که چگونه قدرت‌های منطقه‌ای می‌توانند به مدیریت درگیری‌های پرخطر به شیوه‌ای تثبیت‌کننده، کمک کنند. به باور گروهی از ناظران، درحالی که قطر در قامت میانجی، دستاوردهای زیادی داشته است، حفظ این نقش حیاتی نیازمند دیپلماسی متعادل و ظریف است؛ چراکه هم اسراییل و هم حماس در مورد انگیزه‌های قطر تردید دارند.

برای مثال، قطر می‌تواند با نظارت بر هزینه‌های بشردوستانه‌اش نشان دهد که کمک‌هایش در حوزه نظامی استفاده نمی‌شود. افشای بخش عمده‌ای از بودجه می‌تواند در عین حفظ استقلال قطر، اعتماد به این بازیگر را افزایش دهد. گفت‌وگوی مستقیم بین قطر و طرف‌های بدبین نیز در کاهش بی‌اعتمادی‌ها کمک خواهد کرد.

فرصتی برای عرض اندام

علاوه بر این، شرکت‌ دادن سایر ذی‌نفعان نیز می‌تواند تلاش‌های میانجیگری قطر را تقویت کند. اطلاع‌رسانی گسترده به فرستادگان ویژه سازمان ملل و هماهنگی محتاطانه با واشنگتن از طریق کارگروه مشترک خاورمیانه کاخ سفید، شروع خوبی برای حضور سایر بازیگران در عرصه تلاش‌های دیپلماتیک خواهد بود.

درنهایت، صلح پایدار به قدرت‌های منطقه‌ای، بهبود وضعیت فلسطینیان و راضی نگه‌ داشتن اسراییلی‌ها بستگی دارد. اگر قطر گفت‌وگوها را به سمت چارچوب راه‌حل به اصطلاح دو کشوری هدایت کند، می‌تواند پیشرفت معناداری در جهت حل‌ و فصل دشوارترین چالش‌های سیاسی قرن اخیر خاورمیانه داشته باشد.

نشنال اینترست نوشت، اقدامات اعتمادساز دوحه در این بازه زمانی، همچنان حیاتی خواهند ماند. قطر با تقویت امید و اعتماد از طریق دیپلماسی مداوم، نفوذش را حفظ می‌کند؛ صفتی که احتمالا در حال حاضر، هیچ بازیگر جایگزینی نمی‌تواند آن را داشته باشد. نقش منحصر به فرد قطری‌ها در قامت تسهیل‌کننده مذاکرات می‌تواند به ذی‌نفعان کمک کرده تا گام‌هایی را به سوی یک راه‌حل بادوام بردارند.