کوچ ثقل عربی از قاهره به دوحه و دبی! / صابر گل‌عنبری

بنا به “فهرست جهانی هواپیماهای نظامی مدرن” (WDMMW)، مصر هم اکنون با داشتن ۱۱۰۷ هواپیمای نظامی پیشرفته در جایگاه پنجمین نیروی هوایی قوی جهان قرار گرفته است. در حالی نیروی هوایی مصر صاحب رتبه پنجم جهان، ارتش آن هم قوی‌ترین ارتش جهان عرب و ۱۵ امین ارتش جهان است که جزو کشورهای فاقد مولفه‌های نوین قدرت مدرن است که در راس آن‌ها اقتصاد قرار دارد.

در واقع، بهره‌مندی از مولفه‌های سنتی قدرت همچون توان نظامی و مساحت وسیع در دنیای امروز اگر پشتوانه دیگر پارامترهای نوین را نداشته باشد، عملا استقلال و بازدارندگی آن کشور بر حسب مفاهیم بازتعریف شده قدرت مخدوش و ناقص است و به تبع آن نیز فاقد نقش‌آفرینی و تاثیرگذاری مطلوب در معادلات منطقه‌ای و جهانی می‌شود و در کنار آن نیز جبهه داخلی ضعیف و آسیب‌پذیری خواهد داشت.

این داستان حال و وضع امروز مصر است که با آن عظمت تاریخی و تمدنی و با وجود بهره‌مندی از پارامترهای نظامی و جغرافیایی، اما در دنیای سیاست کنونی قافیه را به کشورهایی با مساحت اندک چون قطر و امارات باخته است؛ کشورهایی که درآمدهای نفتی را در جهت ساخت ابزارهای نوین قدرت‌آفرینی و در راس آن‌ها اقتصاد و رسانه به کار گرفته و از توان بالای تولید قدرت نرم و بازدارندگی نرم برخوردار شده‌اند. در مقابل مصر که قدرت نظامی اول جهان عرب و جزو قدرت‌های نظامی برتر دنیاست، چشم انتظار کمک چند صد میلیون و یا چند میلیارد دلاری آن‌ها و آمریکا برای رتق و فتق وضعیت دشوار اقتصادی خود است.

وضعیت اقتصادی مصر امروزه نابه‌سامان و بحرانی است که تورم در آن هم اکنون حدود ۴۰ درصد و پول ملی‌اش در سال‌های اخیر بیشتر از ۳۰۰ درصد ارزش خود را از دست داده است. حال ناخوش مصر در جنس دغدغه‌ها و سوالات مردم و تنزل آن به تامین مایحتاج روزانه و سوال از قیمت مرغ و نان و غیره پدیدار است؛ در حالی که در همین کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در نتیجه حکمرانی اقتصادی کارآمد و توسعه‌خواه علی‌رغم ساختارهای سیاسی توسعه نیافته و بسته، سخن از اقتصاد دیجیتال، هوش مصنوعی و احداث شهرهای هوشمند است.

اقتصاد مفلوک مصر جدا از این که جبهه داخلی را بسیار آسیب‌پذیر کرده است، به تدریج در طول چند دهه گذشته سیاست خارجی آن را فاقد فاکتورهای تاثیرگذار و کاربردی معطوف به قدرت نرم و به تبع آن بازدارندگی نرم کرده و از این رو، رفته رفته نقش‌آفرینی خارجی مصر به ویژه در حوزه منطقه‌ای حتی در چالشی مربوط به امنیت آبی همچون سد نهضت اتیوپی فاقد تاثیرگذاری و بازدارندگی لازم شده؛ چه برسد به ابربحرانی چون منازعه فلسطین. در مقابل نیز کشورهای عربِ ثروتمندِ برخوردار از اقتصاد قوی و امپراتوری رسانه‌ای میدان‌دار سیاست عربی شده‌اند.

مصر چرخ اخضری بود که خاک دیگر ممالک عرب را خضرا می‌کرد و علم و اندیشه از این کشور، به دنیای عرب سرریز می‌شد و بیهوده نگفتند که: “مصر کتاب می‌نویسد و بیروت چاپ می‌کند و بغداد می‌خواند”. اما امروز مصریان اعم از کارگر و نخبه در جستجوی نانی و زندگی بهتر به حاشیه خلیج فارس و شرق و غرب کوچ می‌کنند و حسرت توسعه اقتصادی آن‌ها را می‌خورند.

این وضع معلول ماهیت حکمرانی حدودا ۸۰ ساله نظامیان مصر است که در نتیجه آن حتی آن قدرت نظامی بالا در مواقع حساسی چون جنگ ۱۹۶۷ فاقد کارایی لازم می‌شود تا جایی که ظرف چند ساعت ۸۵ درصد هواپیماهای نظامی مصری نابود شدند.

احتمالا گفته شود که حکومت مصر هم مانند شیخ‌نشین‌های عرب ماهیتی غیر انتخابی دارد، پس مشکل کجاست؟ مساله در مدل حکمرانی متفاوت در نظام‌های اقتدارگرا، موروثی و غیر انتخابی است. مدل حکمرانی مصر با وجود انتخابات فرمایشی، نظامی، الیگارشی و توسعه‌ستیز است؛ اما مدل حکمرانی نظام‌های سلطنتی و امیری خلیج فارس توسعه‌خواه و غیر نظامی است.

امروز مصر به تیولی برای نظامیان تنزل یافته که بر کلیه مقدرات این کشور از سیاست گرفته تا اقتصاد و اجتماع چنبره انداخته‌اند. در چنین سیستمی جز فساد، رانت، بحران و عقب ماندگی چیز دیگری نمی‌روید. امروزه نظامیان حتی در مسائلی چون ازدواج هم دخالت می‌کنند و نمونه آن همین چند روز قبل بود که ارتش کمپین تشویق به ازدواج به راه می‌اندازد که مستمسک طنز و جوک مصری‌ها می‌شود. عده‌ای با تسمخر گفتند مگر قرار است در خط دفاعی بارلو این ازدواج‌ها شکل بگیرد! و یا برخی هم آن را نظامی کردن نهاد خانواده و جامعه دانستند.

لب کلام این که برخورداری مصر از مولفه‌های سخت‌افزاری قدرت به ویژه در خاورمیانه و آفریقا یک ضرورت است اما کافی نیست و لازم بود به موازات آن مسیر توسعه اقتصادی در وجود مدل حکمرانی توسعه‌محور نیز دنبال می‌شد و گرنه این سرنوشت رقم می‌خورد که قبلا نیز شوروی با وجود داشتن یکی از پیشرفته‌ترین صنایع نظامی دنیا و بزرگ‌ترین زرادخانه اتمی چون همپای آن راه توسعه اقتصادی را نرفت، فروپاشید.

تلگرام نویسنده