جنوب جهانی علیه شمال متحد می‌شود؟!

صابر گل‌عنبری

نشست سران گروه بریکس در آفریقای جنوبی در کانون توجهات جهانی قرار گرفته و این اهتمام بی‌سابقه معلول تحولات ژئوپلیتیک، شرایط بین‌المللی دشوار و درخواست عضویت دهها کشور است.

سهم بریکس با پنج عضو فعلی (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) در اقتصاد جهانی تا پایان سال 2022، 25.6 درصد و حجم اقتصاد آن 25.9 تریلیون دلار است. همچنین ۲۰ درصد تجارت جهانی را در اختیار دارد و جمعیت اعضای آن ۴۲ درصد جمعیت کره زمین است.

برخی ناظران صرفا با تکیه بر این ارقام و صرف نظر از چالش‌ها و موانع، از بریکس به عنوان جایگزینی برای اقتصاد بین‌الملل با محوریت دلار یاد می‌کنند و آن را نماد جهان چند قطبی و پایان نظام تک قطبی و سلطه دلار می‌پندارند.

واقعیت اما این است که این نگاه حداقل در شرایط فعلی اغراق‌آمیز است. حجم چالش‌های کلان بریکس چنان است که اعضایش سخت است به این زودی‌ها بر آن‌ها چیره شوند.

بدون شک، بریکس واجد پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های بالقوه و بعضا بالفعل عظیمی است؛ اما در حال حاضر فاقد پیوندهای اتحادی و توانمندی‌های بالفعلی در جهت خلق مولفه‌های کافیِ شکل دهندهِ یک نظام مالی بین‌المللی جایگزین و یا رقیب است.

چند نکته:
ـ بریکس یک سازمان ساختارمند نیست و سازوکار مشخصی هم ندارد که در مقام بلوکی متحد عمل کند و فعلا گام‌های اقتصادی آن همچون ایجاد بانک توسعه در مراحل اولیه است و یک گروه فاقد ساختاری هماهنگ فعلا با این مشخصات نمی‌تواند تهدیدی بالفعل برای نظام مالی کنونی جهان باشد.

ـ مولفه‌های تشکیل دهنده گروه هفت و یا بلوک سرمایه داری غربی به عنوان موتور محرکه نظام اقتصادی بین‌المللی برآمده از جنگ جهانی دوم صرفا اقتصادی نبوده و نیست؛ بلکه قبل از هر چیز یک همپوشانی و اتحاد سیاسی و امنیتی و ژئوپلیتیک میان ارکان این بلوک آتلانتیکی وجود داشت که همچنان هم پایدار است؛ اما بریکس فاقد این نوع همپوشانی در سطوح کلان است و نمی‌تواند نقشی کارکردگرایانه در رقابت با بلوک مقابل داشته باشد و اعضا بیشتر منافع جداگانه خود را دنبال می‌کنند. کما این که منافع ناهمگون، اختلافات دیرینه و بی‌اعتمادی میان دو عضو بنیانگذار بریکس (چین و هند) مانعی جدی فراروی ارتقای آن به یک اتحاد با محوریت پکن است. هند که به روابط با غرب به عنوان یک مولفه موازنه‌ساز در مواجهه با چین می‌نگرد، بسیار بعید است که به چنین اتحادی رضایت دهد.

ـ همچنین چین که نقشی کانونی در بریکس دارد، فاقد توانمندی‌های کافی همچون آمریکا برای تبدیل بریکس به یک بلوک متحد سیاسی، امنیتی و اقتصادی است و توسعه این گروه و پذیزش اعضای جدید بدون تعریف ساختارهای نهادمند می‌تواند بریکس را به مرور زمان به جنبشی همچون عدم تعهدها تبدیل کند که در اوج جنگ سرد شکل گرفت و با وجود عضویت ۱۲۰ کشور، نتوانست کاری از پیش ببرد.

ـ ساختارهای سیاسی اعضای بریکس مانند بلوک مقابل توسعه یافته و نهادمند نیست و بعضا فردمحور است. همین خود، چالشی جدی فراروی وجود یک سیاست خارجی یکپارچه با تغییر دولت‌ها و افراد در این کشورهاست و چه بسا کشورهایی مانند برزیل جهت سیاست خارجی‌اش با رفتن رئیس جمهور تغییر کند. کما این که نظام سیاسی چین نیز به عنوان نقطه ثقل بریکس فاقد اطمینان‌بخشی کافی به دیگر اعضا برای ورود به یک بلوک‌بندی جهانی و الزامات آن است.

ـ در میان اعضای فعلی بریکس، به جز روسیه، بقیه اعضا یعنی هند، برزیل، آفریقای جنوبی و تا حدودی چین تمایلی ندارند که بریکس در مقابل آمریکا قرار گیرد و با آن گلاویز شود. از این جهت، بهرمندی ایران از مزایای بریکس در صورت پذیرش عضویتش، به این آسانی و سادگی که تصور می‌شود، نخواهد بود و چالش‌های خود را خواهد داشت.

ـ اعضای بریکس به استثنای روسیه خود جزو شرکای تجاری نخست آمریکا و اروپا هستند. چین شریک تجاری نخست آمریکا و اروپاست و حجم تجارتش با آن‌ها به دلار چندین برابر تجارتش با اعضای بریکس است. همین چین با وجود کاهش سرمایه‌گذاری خود در اوراق بهادار آمریکا، همچنان با ۹۰۰ میلیارد دلار، دومین سرمایه‌گذار در این اوراق است. برزیل نیز جزو سرمایه‌گذاران برتر در آن است. این کشورها معمولا مازاد حساب جاری خود را در آمریکا سرمایه‌گذاری می‌کنند و این کشور مقصد مهم صادرات آن‌هاست و همین خود با توجه به حجم کلان تجارت دلاری آن‌ها با بلوک مقابل، فیمابین و با کشورهای دیگر، مانعی بزرگ فراروی پایان سلطه دلار است و ایجاد یک واحد پولی مشترک نیز فعلا چندان امکان‌پذیر نیست.
ـ چین که دومین اقتصاد جهان است، اما تنها ۲.۵ درصد از نقل و انتقالات دنیا با یوان است که در مقایسه با سهم ۴۰ درصدی دلار و ۳۶ درصدی یورو ناچیز است.

بریکس تنها در صورت رفع موانع پیشگفته و فعلیت یافتن توانمندی‌ها و ظرفیت‌هایش می‌تواند خطری جدی برای نظام مالی جهانی باشد که فعلا رفع این موانع بعید است.

تلگرام نویسنده