ایران و آمریکا؛ مدیریت تنش نه تنش‌زدایی!

صابر گل‌عنبری

هم در آمریکا هم در ایران بیشتر از منظر دوگانگی‌ها و کشمکش‌های داخلی به توافق مبادله زندانیان و آزادسازی مشروط دارایی‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی پرداخته می‌شود. جدا از این مباحث و جنجال‌ها که بعضا هم حاوی مسائلی چالشی و درخور توجه است، با نگاهی واقع‌بینانه به این توافق از منظر روابط و سیاست‌های کلان دو کشور و دورنمای آن می‌توان نکات زیر را گوشزد کرد:

اگر بخواهیم موردی به این توافق نگاه کنیم نمی‌توانیم که فی‌نفسه آن را واجد معانی، مفاهیم و آثار مهمی بپنداریم. به هر حال، این نوع مبادله زندانیان و یا اسرا در اوج جنگ و درگیری میان دو کشور هم رخ می‌دهد؛ بدون این که نشانی فراتر از یک مبادله و دال بر یک گشایش باشد. همین حالا هم روسیه و اوکراین در اوج جنگ چندین بار مبادله اسرا انجام داده‌اند. کما این که میان خود آمریکا و ایران نیز حتی در زمان خود ترامپ شاهد چنین مبادله‌هایی بوده‌ایم و از این منظر اتفاق تازه‌ای رخ نداده و تنها اتفاق جدید نسبت به دوره ترامپ پیوست آزاد کردن بخشی از اموال بلوکه شده ایرانی در خارج، آن هم در چارچوب قوانین تحریمی آمریکاست و نه خارج از آن.

با وجود نکته پیش‌گفته، اما دو عامل توافق میان آمریکا و ایران مبنی بر مبادله زندانیان و آزادی مشروط این اموال را حائز اهمیت کرده است، نخست این که با توجه به بحران مستمر بیش از چهار دهه میان دو کشور همواره این نوع توافقات و تفاهمات میان دو طرف مورد توجه منطقه‌ای و جهانی قرار می‌گیرد. دوم این که این توافق در هنگامه بن‌بست مذاکرات احیای برجام شکل گرفته و همین خود این گمانه و پرسش را نزد برخی ناظران مطرح کرده است که آیا این اتفاق می‌تواند زمینه‌ساز گشایشی در مذاکرات هسته‌ای شود؟ آیا صرفا توافقی موردی است یا بخشی از تفاهماتی گسترده‌تر با شمولیت حوزه‌های دیگری؟

گفتگوها درباره پرونده زندانیان میان دو طرف از روز اول هر چند همزمان با مذاکرات هسته‌ای شروع شد، اما جداگانه پیگیری می‌شد. با این حال، روند این پرونده تحت تاثیر مستقیم کش‌وقوس‌ها و بن‌بست‌های متعدد مذاکرات احیای برجام قرار داشت و در مقاطعی آمریکا می‌خواست سرنوشت دو پرونده را به هم گره بزند که این اتفاق نیفتاد. در واقع طرح و پیگیری پرونده زندانیان به موازات مذاکرات هسته‌ای نیز برونداد تردید جدی دو طرف نسبت به آینده این مذاکرات بود. حالا هم دو طرف پس از به نتیجه نرسیدن مذاکرات هسته‌ای، این توافق را نهایی کردند.

گزارش برخی رسانه‌های آمریکا حاکی از آن است که این توافق در چارچوب تفاهماتی بزرگ‌تر حاصل شده است و پیوست‌های نانوشته‌ای در حوزه‌های دیگر به ویژه هسته‌ای دارد. اما چه چنین پیوست‌هایی در کار باشد چه صرفا توافقی موردی، می‌توان گفت که این دست توافقات، تاکتیکی در چارچوب راهبرد مدیریت تنش با هدف کنترل، محدود کردن و جلوگیری از افزایش آن در این بازه زمانی به دلیل الزامات این مرحله است. از این رو، مقطعی و گذراست. از این دست مدیریت تنش‌ها در طول چهار دهه گذشته میان آمریکا و ایران بارها اتفاق افتاده که از آن در جهت رسیدن به توافقی برای تنش‌زدایی کلی بهره‌برداری نشد. برجام هم موردی و صرفا برای تنش‌زدایی مقطعی در حوزه هسته‌ای بود که به شکست انجامید.

فعلا نه آمریکا و نه ایران تصمیمی برای ورود به تنش‌زدایی راهبردی ندارند و هر کدام منافع منطقه‌ای خود را در تداوم تقابل با طرف دیگر و ادامه تنشی کنترل شده می‌بیند. جمهوری اسلامی، از یک سو جدا از مباحث تاریخی و ایدئولوژیک معتقد است که جهان وارد دوران چند قطبی شده و قدرت آمریکا رو به افول است و  از دیگر سو نیز آمریکا در حال حاضر اولویت‌های دیگری در منطقه چون عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و عربستان و ایجاد ائتلاف منطقه‌ای با محوریت اسرائیل دارد که لازمه آن تداوم بحران و تنش‌ها با تهران اما به شکل کنترل شده‌ای است که در پستوی آن بتواند اولویت پیشگفته را تحقق بخشد و منافع خود را با متحدانش پیگیری کند. اساسا هم هر نوع توافق معطوف به تنش‌زدایی با تهران، راهبرد عادی سازی روابط میان عربستان و اسرائیل را فاقد دافعه و موضوعیت لازم می‌کند.

می‌توان اتفاقات دیپلماتیک را به فال نیک گرفت، اما سقف انتظارات باید متناسب با واقعیت‌ها باشد. از این جهت اگر هم توافق پیوست تفاهماتی دیگری هم داشته باشد، باز شواهدی دال بر تغییر رفتار آمریکا در حوزه تحریم‌ها مشاهده نمی‌شود.

مشروط بودن آزادسازی منابع مالی به مصارف غیر تحریمی جدا از این که یک روی آن پذیرش ناخواسته معادله تحریمی طرف مقابل است، نشانگر این است که حداقل در مقطع فعلی واشنگتن تصمیمی برای تغییر ساختار تحریم‌ها ندارد و اگر هم بخواهد امتیاز نانوشته‌ای در هر گونه تفاهماتی بدهد خارج از این ساختار نیست.

تلگرام نویسنده