اهداف سفر اردوغان به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس

روزنامه هم‌میهن
پنج‌شنبه ۲۹ تیر ۱۴۰۲

اردوغان در سفر خود به حاشیه خلیج‌فارس، چشم به روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای منطقه دوخته است

انتخابات ریاست‌جمهوری در ترکیه بار دیگر جایگاه اردوغان در عرصه سیاسی ترکیه را مستحکم کرد. اکنون به نظر می‌رسد که اردوغان در عرصه سیاست‌خارجی برنامه‌های بلندپروازانه‌ای در سر دارد و بهبود بیشتر روابط ترکیه با دیگر کشورها و خصوصاً کشورهایی که از پیش خصومت‌هایی با آنها تجربه کرده، از اولویت‌های اردوغان در دوران جدید است. در این دوره جدید، اردوغان به چرخش در عرصه سیاسی نیازمند است، هرچند چرخش‌های سریع و عجیب در سیاست‌خارجی موضوعی نیست که اردوغان با آن بیگانه باشد.

یکی از مقاصد سفر اردوغان، قطر است. ترکیه معتقد است که باید با قطر مشارکت استراتژیک داشته باشد.

در عصر تشدید عدم اطمینان ژئوپلیتیکی و تهدیدهای پیچیده و فزاینده در سرتاسر منطقه، ترکیه نیز به این نتیجه رسیده که همکاری میان کشورهای منطقه بسیار حیاتی‌تر شده است و بدیهی است که در این زمینه قطر می‌تواند شریک آسان‌تری برای ترکیه باشد.

ترکیه حتی بر شراکت استراتژیک با شورای همکاری خلیج‌فارس نیز تاکید کرده است. به نظر می‌رسد درکی در ترکیه در حال شکل‌گیری است که معتقد است امنیت و ثبات خلیج‌فارس، بر امنیت و ثبات ترکیه نیز اثرگذار است. در همین راستا است که ترکیه از تصمیم اخیر قطر و امارات برای بازگشایی نمایندگی‌های دیپلماتیک خود در ترکیه و همچنین تصمیم قطر و بحرین برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک و پروازهای مستقیم استقبال کرده است.

ترکیه و قطر از شراکت استراتژیک منحصربه‌فردی برخوردارند. همکاری دوجانبه این دو کشور برجسته است. روابط اقتصادی با قطر از پیش نیز در بسیاری از زمینه‌ها قوی بوده است. شرکت‌های ترکیه‌ای در قطر و سرمایه‌گذار‌های قطری در ترکیه در پروژه‌های بزرگی از جمله پروژه‌های مالی، ساخت‌وساز، انرژی و بهداشت مشارکت می‌کنند. حجم تجارت دوجانبه بین قطر و ترکیه در سال ۲۰۲۲ به ۲/۲ میلیارد دلار رسیده است.

کمیته عالی استراتژیک به ریاست اردوغان و امیر قطر ملموس‌ترین نتیجه روابط پیشرفته میان دو کشور است. از زمان برگزاری اولین نشست این کمیته در سال ۲۰۱۵، در مجموع ۹۵ توافقنامه و سند در زمینه‌های مختلف از تجارت گرفته تا همکاری نظامی، بهداشت و همکاری بین‌المللی امضا شده است. مقدمات برگزاری نهمین نشست این کمیته نیز که قرار است در نیمه دوم سال ۲۰۲۳ در دوحه برگزار شود، در حال انجام است.

یکی از موضوعات سفر اردوغان به حاشیه خلیج‌فارس، تحقق «پروژه جاده توسعه» است. اردوغان معتقد است که این پروژه عنصری ارزشمند برای حمایت از تولید ثروت، ثبات و یکپارچگی منطقه‌ است. جاده توسعه، ضمن اتصال خلیج‌فارس به ترکیه از طریق عراق، موجب خواهد شد که روند ادغام مجدد عراق در منطقه به سرعت بیشتری طی شود. البته عراق نیز برای پیوستن به این پروژه باید برخی از پروژه‌های ساخت‌و‌ساز زیرساختی را در کشور خود انجام دهد.

راه توسعه به‌عنوان یک کریدور ترانزیتی در منطقه مطرح است و از آن برای عبور و مرور کالا و مسافر استفاده خواهد شد. ترکیه مشتاق است با مشارکت بخش خصوصی و دولتی خود در این پروژه شرکت کند. اگر این پروژه محقق شود، نه‌تنها عراق به‌عنوان یک کشور میانبر از منافع این پروژه برخوردار خواهد شد، بلکه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز این امکان را خواهند یافت تا محصولات خود را از طریق زمینی در کشورهای خود دریافت کنند.

همکاری نظامی یکی دیگر از اهداف سفر اردوغان به حاشیه خلیج‌فارس است. برای مثال، ارتش ترکیه و قطر با هم رزمایش‌های مشترک برگزار می‌کنند و حضور نظامی ترکیه در قطر در زمینه آموزش و بهبود قابلیت‌ها ادامه دارد.

مقصد نخست اردوغان، عربستان سعودی بود. بن‌سلمان، ولیعهد عربستان در شهر جده از اردوغان استقبال کرد. این دو که طی سال‌های گذشته روابط پرفرازونشیبی را در پی قتل فجیع جمال خاشقجی، در کنسولگری عربستان، تجربه کرده‌اند، حالا مسیر را تغییر داده و به این نتیجه رسیده‌اند که این تنش در راستای منافع دو کشور نیست. حالا به نظر می‌رسد که با توجه به دیدارهای متقابل رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در ۲۹-۲۸ آوریل ۲۰۲۲ و ولیعهد عربستان، محمد بن‌سلمان در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۲، ترکیه و عربستان سعودی در دوره‌ی جدیدی از همکاری نزدیک قرار گرفته‌اند.

مقامات دو کشور تلاش مشترکی را برای فعال‌سازی مجدد مکانیسم‌های همکاری مجدد و تبادل دیدارهای رسمی آغاز کرده‌اند. این تماس‌ها در حوزه‌هایی از جمله تجارت، سرمایه‌گذاری، پیمانکاری، انرژی، کشاورزی، بهداشت و صنایع دفاعی صورت می‌گیرد. همه نهادهای مربوطه در هر دو کشور، تلاش‌های مشترکی را برای کشف راه‌های جدید همکاری انجام می‌دهند.

شورای هماهنگی ترکیه و عربستان، پلتفرم همکاری و هماهنگی مشترک به ریاست مشترک وزرای امور خارجه دو طرف و با مشارکت بسیاری از وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی، قرار است در ماه‌های آینده برگزار شود. سفر کنونی اردوغان به عربستان سعودی با دعوت ملک سلمان بن‌عبدالعزیز آل‌سعود نشانه دیگری از بهبود روابط آنکارا و ریاض است.

البته این همکاری محدود به روابط دوجانبه نیست. دو کشور دیدگاه بلندپروازانه بیشتری دارند. به نظر می‌رسد که صنعت دفاعی به زمینه‌ای برای همکاری دو کشور تبدیل شده است. در واقع، ترکیه فناوری‌ها و پلتفرم‌های پیشرفته و رزمی را به عربستان ارائه می‌دهد. جنبه‌های اقتصادی سفر اردوغان به حاشیه خلیج‌فارس، به‌ویژه برای ترکیه که اقتصادش به دلیل سال‌ها سیاست‌های غیرمتعارف دولت، در وضعیت بدی به سر می‌برد، از اهمیت زیادی برخوردار است. در حال حاضر، تورم در ترکیه بالا است. لیر ترکیه به پایین‌ترین حد ارزش خود رسیده است و کسری بودجه دولت ترکیه در حال رسیدن به مرزی غیرقابل‌کنترل است. در چنین شرایطی طبیعی است که اردوغان پس از پیروزی در انتخابات، چشم به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس داشته باشد که طی سال‌های گذشته با افزایش قیمت، ثروت انبوهی به جیب زده‌اند.

البته کشورهای نفت‌خیز حاشیه خلیج‌فارس قبلاً با قراردادهای مبادله مستقیم ارز - و با واریز مستقیم پول به حساب‌های دولت ترکیه - به حل بحران جاری ارز خارجی ترکیه، حداقل در کوتاه‌مدت، کمک کرده‌اند. قطر و امارات متحده عربی حدود ۲۰ میلیارد دلار قرارداد سوآپ ارزی با ترکیه امضا کرده‌اند. در ماه مارس، عربستان سعودی برای کمک به تقویت اقتصاد ترکیه، ۵ میلیارد دلار به حساب بانک مرکزی ترکیه واریز کرد اما همیشه اوضاع اینطور نبوده است.

همین سه سال پیش، ترکیه و عربستان‌سعودی مشغول تحریم واردات یکدیگر و بستن رسانه‌های هم بودند. ترکیه رابطه طولانی و پیچیده‌ای با همسایگان ثروتمند خود در جنوب دارد و این رابطه از رقابت و تنش‌زدایی، تا قطع روابط و اکنون، بازگشت به وضعیت دوستانه‌تر، تجربه شده است.

ازدواج براساس منافع

از میان سه کشوری که مقصد سفر اردوغان است، ترکیه بهترین رابطه را با قطر دارد. ترکیه حدود یک دهه است که متحد این کشور بوده است. در سال ۲۰۱۴، ترکیه در جریان اولین بحران جدی دیپلماتیک این کشور کوچک حاشیه خلیج‌فارس که با عربستان رخ داد، طرف قطر را گرفت. در آن زمان، قطر توسط همسایگان بزرگتر خود یعنی عربستان سعودی و امارات به دلیل اختلاف‌نظرهای شدید در مورد رویکردهای سیاست خارجی بایکوت شد. این درگیری دیپلماتیک بدتر شد و قطر بین سال‌های ۲۰۱۷ تا اوایل سال ۲۰۲۱ از طریق هوا، زمین و دریا مورد محاصره همسایگان عربی خود قرار گرفت.

در آن شرایط ترکیه غذا، آب و دارو به قطر ارسال ‌می‌کرد و همسویی‌اش با قطر تا جایی ادامه یافت که نیروهای نظامی ترکیه در قطر مستقر شدند. قطر نیز به نوبه خود با حمایت از ترک‌ها در صحنه بین‌المللی، نظیر حمایت از آنکارا در اتحادیه عرب و با سرمایه‌گذاری‌های مالی کلان در این کشور، لطف آنکارا را پاسخ داد.

سرمایه‌گذاری قطر در ترکیه بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ پانصد درصد افزایش یافته است. محققان اندیشکده مؤسسه کلینگندیل مستقر در لاهه، در یک نشست توجیهی در سال ۲۰۲۱ اعلام کردند که انگیزه‌های ایدئولوژیک و سیاسی اغلب به روابط قطر و ترکیه نسبت داده می‌شود، اما در واقع، این یک «ازدواج براساس منافع» است.

توجیه این استدلال این بود که قدرت نظامی ترکیه چتر حفاظتی را برای قطر فراهم می‌کند تا بتواند از سیاست خارجی مستقل خود در برابر فشارهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی، دفاع کند. در آن سوی ماجرا ترکیه نیز با مشارکت با قطر می‌تواند ادعای قدرت نرم خود برای به دست گرفتن رهبری جهان سنی را ترویج کند.

منافع اقتصادی در دوستی با امارات

امارات متحده عربی رویکردی میانه را در قبال ترکیه در پیش گرفته است. زمانی که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با قطر به مشکل برخوردند، روابط دیپلماتیک امارات با ترکیه که از قطر حمایت کرده بود، رو به تیرگی نهاد. اما، از اواخر سال ۲۰۲۱، یعنی زمانی که بازگشت قطر به عرصه روابط کشورهای حاشیه خلیج‌فارس استقبال شد، ترکیه نیز توانسته است روابط مثبت و فزاینده‌ای را با مخالفان سابقش، یعنی عربستان سعودی و امارات، ایجاد کند.

سه روز پس از پیروزی اردوغان در انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری، ترکیه و امارات یک توافق تجاری به ارزش ۴۰ میلیارد دلار و با مدت‌زمان پنج‌ساله، امضا کردند. همکاری دفاعی و فروش تسلیحات از ترکیه به امارات نیز محتمل است. در اواخر سال ۲۰۲۲، امارات متحده عربی بررسی خرید ۱۲۰ فروند پهپاد بیرق‌دار مدل TB2 ترکیه را آغاز کرد. تخمین زده می‌شود که هر کدام از این پهپادها ۵ میلیون دلار قمیت‌گذاری شوند. ۲۰ فروند از این پهپادها در نوامبر گذشته به امارات تحویل داده شدند.

رابطه پرفرازونشیب با عربستان سعودی

وقتی صحبت از روابط ترکیه در حاشیه خلیج‌فارس می‌شود، عربستان سعودی در نقطه مقابل طیف دیپلماتیک قطر قرار دارد.

سینم چنگیز، محقق دانشگاه قطر، در تحلیلی که اخیراً برای مجمع بین‌المللی خلیج‌فارس نوشته، توضیح داده: «ترکیه و عربستان سعودی از لحاظ تاریخی رقبای منطقه‌ای مهمی بوده‌اند که برای نفوذ و رهبری منطقه رقابت می‌کنند.» او توضیح می‌دهد که از آغاز این قرن، روابط بین این دو کشور به بهترین وجه می‌تواند به رابطه‌ای پرفرازونشیب تبدیل شود. پس از انقلاب‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱، که تعدادی از دیکتاتوری‌ها را در خاورمیانه سرنگون کرد، اما به درگیری‌ها و بی‌ثباتی مداوم در برخی کشورها منجر شد، ترکیه - همراه با قطر - از شبه‌نظامیان ضددولتی در سوریه حمایت کرد.

برخی تحلیلگران معتقدند که ممکن است ترکیه نیت‌های تهاجمی داشته باشد و به‌دنبال مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر و گسترش نفوذ خود در جهان عرب باشد. در دهه نخست قرن حاضر، برخی کشورهای عربی، رویکرد‌های ترکیه را نوعی رویکرد نئوامپریالیستی می‌دانستند و تصمیم گرفتند ترکیه را به‌عنوان یک عنصر بی‌ثبات‌کننده به حساب بیاورند.

در سال ۲۰۱۸، قتل وحشتناک جمال خاشقجی، مخالف پادشاهی سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول منجر به قطع تقریباً کامل روابط دیپلماتیک بین ریاض و آنکارا شد. تا سال ۲۰۲۰، بازرگانان سعودی خواستار تحریم کالاهای ساخت ترکیه بودند و هر دو کشور رسانه‌های متعلق به طرف مقابل را در همان سال ممنوع‌الفعالیت کردند. سعودی‌ها همچنین در مناقشات بین‌المللی، نظیر مناقشه میان ترکیه و یونان و زمانی که اختلافات ترکیه و مصر مطرح شد، شروع به موضع‌گیری علیه ترکیه کردند.

این واقعیت که ترکیه در آن زمان در حال شکل‌دادن افکار عمومی جهان اسلام بود، سعودی‌ها را عصبانی کرده بود. چراکه به‌طور سنتی این نقش در اختیار عربستان بود و این عربستان بود که به‌عنوان رهبر جهان اهل تسنن شناخته می‌شد.

به‌رغم رقابت طولانی‌مدت و بدترین دشمنی میان دو کشور، در طول یک سال گذشته، خصومت‌ها تا حدودی از بین رفته است. عربستان سعودی به‌عنوان بزرگترین اقتصاد در میان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان، روابط اقتصادی نسبتاً توسعه‌نیافته‌ای با ترکیه دارد و این نشان‌دهنده این واقعیت است که فرصت‌های قابل‌توجهی برای همکاری میان دو کشور وجود دارد.

تجارت عربستان سعودی با ترکیه، سریع‌ترین رشد را در بین کشورهای حاشیه خلیج‌فارس داشته است. در سال ۲۰۲۲، تجارت بین دو کشور معادل ۵/۶ میلیارد دلار بوده است. خبرگزاری دولتی ترکیه در ۱۲ جولای گزارش داد که طی شش ماه اول سال ۲۰۲۳، تجارت دوجانبه ۴/۳ میلیارد دلار بوده است.

در ماه ژوئن، خبرگزاری بلومبرگ گزارش داد که غول نفتی عربستان سعودی، موسوم به آرامکو، با حدود ۸۰ پیمانکار مختلف ترکیه در آنکارا نشست برگزار کرده تا در پنج سال آینده روی پروژه‌هایی که ارزش بالقوه‌شان به حدود ۵۰ میلیارد دلار می‌رسد، کار کند. تحلیلگران بر این باورند که بخش دفاعی در حال توسعه ترکیه نیز می‌تواند مورد علاقه سعودی‌ها باشد. کما اینکه در سفر اخیر اردوغان قرارداد فروش پهپادهای ترکیه به عربستان سعودی به امضا رسید.

همچنین پیشنهاد شده است که ارتش ترکیه با نیروی دریایی مدرن خود اقداماتی نظیر گشت‌زنی در مسیرهای کشتیرانی و عبور نفت را به عهده بگیرد.