آیا زلزله باعث بهبود روابط ترکیه وارمنستان خواهدشد؟

عطا محامدتبریز،‌ بی‌بی‌سی

یازده فوریه (۲۲ بهمن) بعد از حدود ۳۰ سال وقفه، نرده‌های آهنی مرز زمینی میان ارمنستان و ترکیه در شهر مرزی علی‌جان باز شد و از روی پلی که مرز دو کشور را به هم متصل می‌کند، پنج تریلی که حاوی بیش از ۱۰۰ تن کمک‌های بشردوستانه دولت ارمنستان به زلزله زدگان جنوب ترکیه بود، وارد این کشور شد. باز شدن مرز و عبور «نمادین» تریلی‌ها که با استقبال مقامات محلی ترکیه در استان ایغدیر همراه بود، سرآغاز عادی شدن روابط میان دو کشور توصیف شده است.

زمینه‌های این اقدام نمادین پیش‌تر در روز ۷ فوریه بعد از گفتگوی تلفنی رئیس جمهوری ترکیه و نخست وزیر ارمنستان فراهم شده بود. در این گفتگو نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان ضمن ابراز همدردی و تسلیت به رجب طیب اردوغان به خاطر خسارات جانی و مالی زلزله‌های جنوب ترکیه، به او گفته بود که یک تیم امداد و نجات در فرودگاه ایروان آماده پرواز به سمت ترکیه است. همان روز خبرگزاری رسمی ارمنستان «Armenpress»، خبر از آن داد که یک تیم امدادی ۲۸ نفره به ترکیه اعزام شده است.

این روند سرانجام تا جایی پیش رفت که روز چهارشنبه (۱۱ فوریه)، وزراری خارجه دو کشور با یکدیگر دیدار کردند. مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه پس از دیدار مشترک، در نشست مطبوعاتی با آرارات میرزویان وزیر خارجه ارمنستان، از اقدامات حمایت‌گرانه ارمنستان برای ارسال تیم امداد و کمک‌های مادی این کشور تشکر کرده و گفت: «ارمنستان در این روزهای سخت، دست دوستی به سوی مردم ما دراز و اعلام همبستگی و همکاری کرد.»

میرزویان در این نشست خبری بر تمایل ایروان برای عادی‌سازی روابط با ترکیه نیز تاکید کرد و گفت: «با حضور در ترکیه در این دوره دشوار می‌خواهم بار دیگر تایید کنم، جمهوری ارمنستان برای ایجاد صلح در منطقه به‌ویژه عادی‌سازی کامل روابط و تاسیس مناسبات دیپلماتیک با ترکیه و نیز گشایش کامل مرز میان دو کشور تمایل و آمادگی دارد».

او ضمن ابراز این تمایل از ارسال قریب‌الوقوع دومین محموله کمک‌های بشردوستانه این کشور به ترکیه از طریق مرز زمینی خبر داد.

پیشتر، در ۱۴ فوریه آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان خبر از آن داده بود که ارمنستان همیشه برای باز شدن مرز با ترکیه و عادی سازی روابط آماده است. گریگوریان به خبرنگاران اظهار داشت که با باز شدن مرز بین ارمنستان و ترکیه به روی اتباع کشورهای ثالث موافقت شده، اما «هیچ چارچوب زمانی در این مسئله مورد بحث قرار نگرفته است».

تاریخ پرماجرای قهر و آشتی

حوادثی که در سال ۱۹۱۵ و در زمان حاکمیت دولت عثمانی، در جنوب منطقه قفقاز و شرق آناتولی روی داد که ارمنی‌ها آن را «نسل کشی» می‌نامند، مشکلی جدی در منطقه و بعدتر در روابط میان ترکیه و ارمنستان به وجود آورد و سایه این رویداد همواره بر سر روابط دو کشور به ویژه از زمان استقلال ارمنستان سنگینی کرده است.

ارمنستان پس از فروپاشی شوروی در ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد. ترکیه این کشور را در ۱۶ دسامبر همان سال به رسمیت شناخت. سلیمان دمیرل، نخست وزیر وقت ترکیه در نامه‌ای که در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۱ به لئون ترپتروسیان فرستاد، گفته بود: «دولت ما ضمن به رسمیت شناختن جمهوری ارمنستان، بر اساس این درک عمل کرده است که به اصل تمامیت ارضی احترام بگذارد و بر تغییرناپذیری مرزها پایبند بماند. من معتقدم که روابطمان با احترام به این اصول اساسی تاسیس شده و توسعه خواهد یافت.»

بر این اساس دو دولت وارد مذاکرات دیپلماتیک برای تاسیس نمایندگی شدند، اما در سال ۱۹۹۲، قبل از افتتاح نمایندگی‌های دیپلماتیک بین دو کشور، سربازان ارمنی وارد قره باغ شدند. این اشغال که بر خلاف توافقات بین‌المللی بود باعث شد تا ترکیه در کنار باکو موضع بگیرد. دولت آنکارا، زمانی که ارمنستان وارد کلبجر شد، در ۳ آوریل ۱۹۹۳ اعلام کرد که تمام مرزهای خود را با همسایه خود بسته و هرگونه تردد در خطوط ریلی، هوایی و خطوط تجارت ترانزیتی را قطع کرده است.

مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه روز چهارشنبه ۱۵ فوریه ۲۰۲۳ با آرارات میرزویان وزیر خارجه ارمنستان دیدار کرد

با این حال، گروه‌هایی در هر دو کشور به دنبال برقراری رابطه برآمدند و البته در این مسیر، اختلاف بر سر «نسل‌کشی ارمنی‌ها»، مانعی جدی به نظر می‌رسید. در همین راستا در سال ۲۰۰۵ با مشارکت حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری‌خواه خلق، «کمیسیون مورخان» در مجلس ملی ترکیه تصویب شد تا به مناقشه بر سر «نسل‌کشی ارمنی‌ها»‌ رسیدگی شود. این مصوبه توسط آنکارا، به عنوان «اولین گام رسمی به سوی راه حل علمی برای مشکل» ارزیابی شد.

این اقدام از سوی ارمنستان نیز مثبت ارزیابی شده بود. در چنین فضایی و علی‌رغم مخالفت گروه‌های ملی‌گرای هر دو کشور در سال ۲۰۰۸، عبدالله گل به عنوان رئیس جمهوری ترکیه با سرژ سرکیسیان در ایروان دیدار کرد؛ دیداری که در آن زمان «سازنده و مثبت» ارزیابی شده بود.

این دیدار باعث شد که بعدتر پروتکل‌های زوریخ بین دو کشور در سال ۲۰۰۹ به امضا برسد. اما این پروتکل علی‌رغم آنکه در مجلس ترکیه مورد تایید قرار گرفت، با مخالفت‌های آذربایجان مواجه شد و این گونه دو کشور هرگز نتوانستند پروتکل‌ها را اجرایی کنند؛ اردوغان در سال ۲۰۱۰ از این معاهده عقب نشست و رئیس جمهور ارمنستان نیز این پروتکل‌ها را در فوریه ۲۰۱۵ از پارلمان ارمنستان خارج کرد و در ۱ مارس ۲۰۱۸ نیز آن را باطل اعلام کرد.

جنگ دوم قره‌باغ، از تنش به ثبات

سال ۲۰۲۰ و با آغاز جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ، بار دیگر سکته‌ای در روابط میان دو کشور به وجود آمد. ترکیه به جز ارسال کمک‌های نظامی به جمهوری آذربایجان، در عرصه بین‌المللی تلاش گسترده‌ای برای حمایت از باکو را آغاز کرد و همین کافی بود تا ایروان بار دیگر روابط خود با ترکیه را به تعلیق درآورده و ممنوعیتی برای استفاده از برخی کالاهای ساخت ترکیه وضع کند. این وضعیت تا پایان دادن به پروازهای مستقیم میان دو کشور ادامه یافت.

اما پایان جنگ بار دیگر درهای دیپلماسی را باز کرد. ۱۴ ژانویه ۲۰۲۲ دو کشور مذاکرات مستقیم را آغاز کردند و اولین دیدار نمایندگان طرفین در مسکو برگزار شد. وزارت خارجه ترکیه در این رابطه گزارش داده است که در چارچوب شرایط سیاسی مساعد شکل گرفته پس از جنگ دوم قره باغ، گفتگوی مستقیم با ارمنستان بدون پیش شرطی برای عادی‌سازی تدریجی روابط آغاز شد.

پس از سلسله جلساتی که این نمایندگان برگزار کردند، پروازهای مستقیم میان دو کشور در تاریخ ۲ فوریه ۲۰۲۲ بار دیگر از سر گرفته شد و مقرر شد از اول جولای ۲۰۲۲ مرز ترکیه و ارمنستان به روی شهروندان کشورهای ثالث باز شود و تجارت محموله هوایی بین دو کشور آغاز شود؛ تصمیمی که تا پیش از ۱۱ فوریه ۲۰۲۳ عملی نشد.

با پایان جنگ، دولت آذربایجان نیز از عادی شدن روابط میان دو کشور ارمنستان و ترکیه حمایت کرد و در ماه ژوئن ۲۰۲۲، جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان، در مراسم گرامیداشت سی‌امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک با ترکیه، در شهر آنکارا از زبان دولت متبوع خود گفت «مذاکرات ترکیه با نمایندگان ویژه ارمنستان مثبت بوده و از عادی‌سازی روابط بین آنکارا و ایروان حمایت می‌کنند».

حمایت آذربایجان، شرایط به وجود آمده در داخل ترکیه به واسطه زلزله و همچنین استقبالی که احزاب موافق و مخالف حزب عدالت و توسعه از برقراری ارتباط با ارمنستان انجام داده‌اند و در دیگر سو تلاش ارمنستان برای رهایی از تنهایی منطقه‌ای و نیاز کشور به مراودات تجاری در شرایط دشوار اقتصادی، عواملی هستند که به نظر می‌رسد باعث خواهند شد که این‌بار گفتگوی صلح و عمل به مفاد آن میان دو کشور پایدارتر باشد. به ویژه که بهبود روابط میان دو کشور به خاطر کاستن از نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی خواست کشورهای اروپایی نیز هست.