توصیه‌هایی برای گذران دوران بازداشت و بازجویی

کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان اعتراضات شهریور ۱۴۰۱

در خیزش اخیر ایران که هفته پنجم خود را سپری می‌کند، هزاران نفر در سراسر کشور دستگیر شده و در زندان‌های مختلف نگهداری می‌شوند. بسیاری از دستگیرشدگان شهروندانی هستند که تاکنون تجربه مواجه شدن با شرایط زندان را نداشته‌اند و حتی بسیاری از فعالان حوزه‌های مختلف نیز پیش از این بازداشت، بازجویی و زندانی بودن را تجربه نکرده‌اند. باتوجه به اینکه روند دستگیری‌‎ها همچنان در سراسر ایران ادامه دارد، در این راهنمای کوتاه، که براساس تجربه‌های جمعی از زندانیان سابق تهیه شده، به برخی از مهم‌ترین مسائلی که می‌تواند به شما کمک کند تا این دوران را با کمترین آسیب سپری کنید اشاره شده، لطفا تا پایان و با دقت بخوانید.

بازداشت

این روزها خیلی‌ها بازداشت شدند، شما هم اگر فعالیت خاصی دارید یا برای اعتراض به خیابان می‌روید، و یا حتی برای اعتراض نمی‌روید و فقط قصد عبور دارید، ممکن است به این خیل عظیم بپیوندید.

اگر همراه افراد دیگری بازداشت شدید یا بعد از بازداشت به جمعی پیوستید در نظر داشته باشید رویهٔ بازداشت‌کنندگان این است که هیچ اطلاعاتی دربارهٔ مکانی که می‌روید، علت بازداشت، امکان تلفن زدن، احتمال جابجایی شما از مکانی که موقتا بازداشت هستید به هر کدام از زندان‌های رسمی کشور به شما ندهند. لذا امکان دارد بقیهٔ بازداشتی‌ها شروع به حدس و گمان کنند و امید یا ناامیدی واهی به شما بدهند. بعید است کسی بیشتر از شما چیزی بداند بنابراین به حرف هیچکس گوش ندهید و فقط صبر داشته باشید. حتما مدتی را -کوتاه یا بلند- در بلاتکلیفی به سر خواهید برد. نیرو و آرامش خود را در این ساعات حفظ کنید. معمولا این ساعاتی است که بیشترین فشار و بلاتکلیفی را تحمل خواهید کرد. حفظ آرامش برای بازجویی‌ها حیاتی است.

اگر در زمان بازداشت یا پیش از آن در خیابان زخمی شدید، درد و زخم‌تان را پنهان نکنید، مکرر و به اصرار بخواهید که یک پزشک شما را ببیند و مداوا کند. اگر بیماری زمینه‌ای خاصی دارید از لحظه بازداشت آن را با صدای بلند به همه، بازداشت‌کنندگان و کسانی که همراهتان هستند اعلام کنید و بگویید جانتان در خطر است. بعد از رسیدن به بازداشت‌گاه هم پیگیری وضعیت سلامت خود را رها نکنید.

چشم‌بند

در بسیاری از بازداشتگاه‌های امنیتی به محض ورود ملزم به زدن چشم‌بند هستید. در این روزها در بسیاری از ویدیوهای منتشر شده مشاهده می‌شود که حتی پیش از ورود به بازداشتگاه و در خیابان نیز ماموران بلافاصله پس از دستگیری فرد، لباس او را روی سرش می‌کشند و دستهایش را از پشت می‌بندند تا از همان لحظه اولیه، او را به واسطه ندیدن و تاریک شدن محیط پیرامونش، دچار حس بی‌پناهی، ترس و احیانا پشیمانی کنند. چشم‌بند جزئی جدانشدنی از سیستم اعمال فشار و شکنجه روانی بر دستگیرشدگان است. اکثر بازجویی‌ها با چشم‌بند انجام می‌شود و شما بازجوها را نمی‌بینید. پس خودتان را برای مواجهه با این تاریکی آماده کنید. همیشه می‌توانید چشم‌بندتان را کمی بالا بیاورید تا جلوی پایتان را ببینید، بر انجام اینکار اصرار کنید. حتی اگر با شما برخورد شد باز هم این کار را انجام دهید. دیدن جلوی پایتان و کمی نور از زیر چشم‌بند کمک می کند تا تسلط بیشتری بر شرایط داشته باشید.

سلول انفرادی

گذراندن زمان در زندان یکی از بزرگترین چالش‌هایی است که با آن روبرو هستید. اگر در سلول انفرادی هستید بالتبع کار زیادی برای انجام دادن ندارید و مورد هجوم بی‌امان افکارید. انفرادی همه چیز را در شما تشدید می‌کند. ترس‌های شما بیشتر می‌شود و امیدهایتان پررنگ‌تر. خاطرات خوب‌تان شیرین‌تر می‌شود و نگرانی‌هایتان جانکاه‌تر. خواب‌های خوب‌تان بهترین خواب‌های عمرتان می‌شود و خواب‌های بد بدترین. تصمیم بگیرید و تلاش کنید ذهنتان را به سمتی بهتر بکشانید. در همان فضای کوچک سلول راه بروید، ورزش کنید، با نخ‌های حوله و یا حتی پتویی که در اختیار دارید، کارهای دستی انجام دهید، مثلا دستبند ببافید. از قدرت خیالتان استفاده کنید. از ذهنتان کمک بگیرید تا لحظات خوشی را برایتان یادآوری کند. در ذهنتان داستان بنویسید و روزانه‌نویسی کنید. حتی اگر خوابتان نمی‌برد، سعی کنید ساعاتی را فارغ از تنش‌هایی که احاطه‌تان کرده است، دراز بکشید، چشم‌هایتان را ببندید و خیال کنید. صبور باشید.

به کارگیری همه‌ حواس

زندان و به خصوص زندان انفرادی، جایی است که زندانبان تلاش می‌کند تا برخی از حواس شما را دچار اختلال کند. برخی از خصوصیات و عادت‌هایتان را از بین ببرد و نیازهای انسانی‌تان را بدون پاسخ رها کند. برای چنین لحظاتی آماده باشید. در مواقعی که چشم‌بند دارید و جایی را نمی‌بینید، حتی در مسیر انتقال به بازداشت‌گاه، سعی کنید از حواس دیگرتان برای درک موقعیتی که هستید کمک بگیرید. همه چیز دیدن نیست، گوش‌هایتان به شما کمک کنید تا صداها را بشنوید و از هم تمییز دهید. دست‌هایتان می‌تواند برای لمس وسایل اطراف کمکتان کند، بوهای آشنا و به طور کلی هر چیز آشنایی که بتوانید به واسطه حواس مختلف از محیط دریافت کنید موجب کاهش حس ترس و بی‌پناهی می‌شود.

سلول های جمعی در دوران بازداشت

اگر با یک یا چند نفر دیگر در یک سلول نگهداری می‌شوید سعی کنید برای هم خاطره بگویید. داستان بهترین سرگرمی است. بحث سیاسی، حدس و گمان دربارهٔ آینده و منفی‌بافی فقط وضع را بدتر می‌کند بالاخص اگر همدیگر را نمی‌شناسید. اگر کسی صدای خوبی دارد برای دیگران آواز بخواند. بازی کنید، گل یا پوچ یا مافیا یا هر بازی دیگری. لذت‌هایی که بیرون پیش‌پاافتاده به نظر می‌رسند در زندان شما را زنده می‌کند. به بقیهٔ بازداشت‌شدگان روحیه دهید. «نگران نباش» «آزاد می‌شیم» «صبر داشته باش» «قوی باش». اینجوری هم به دیگران قوت قلب می‌دهید هم روحیهٔ خودتان را تقویت می‌کنید.

غذای کافی بخورید

اگر قصد اعتصاب غذا ندارید. سعی کنید به میزان کافی غذا بخورید. ممکن است غذاهای زندان خوشایند شما نباشد، اما گرسنه ماندن و ضعیف شدن از نظر جسمانی، شرایط روحی شما را نیز به سرعت تحت تاثیر قرار می‌دهد. سلامت جسمی به شما کمک می کند تا بتوانید ذهن و روانتان را نیز در شرایط پرتنش بازجویی سلامت نگه دارید.

از هر فرصتی برای بیرون رفتن از سلول استفاده کنید

اگر در بند امنیتی نگهداری شوید، رفتن به توالت و حمام یا رفتن به هواخوری از، فرصت‌های شما برای خارج شدن از سلول و یا ارتباط احتمالی با دیگران است. این فرصتی است تا هم برای مدت کوتاهی فضایتان را عوض کنید و هم اینکه بتوانید نسبت به پیرامون و محیط‌تان اطلاعاتی بدست آورید. در بعضی از زندان‌ها از فضای هواخوری به عنوان رخت‌پهن کن هم استفاده می‌شود، اگر می‌توانید برای کسانی که لباس‌هایشان آنجاست، هدیه‌های کوچکی در حد یک شکلات، یا هر چه که در سلول دارید بگذارید، به دیگران نشان دهید که شما هم آنجا هستید و از بودنشان با خبرید. تنها لحظات ارتباط‌تان با زندان‌بان‌ها را با سوال دربارهٔ زمان آزادی یا چیزهایی که کسی جوابش را نمی‌داند هدر ندهید. اگر بیماری خاصی دارید درخواست دارو کنید. یا درخواست هواخوری یا تقاضای قلم و کاغذ یا کتاب، هر کتابی.

به وضعیت‌تان اعتراض کنید

یکی از امکان‌هایی که می‌توانید از آن استفاده کنید، اعتراض مکرر نسبت به شرایط‌تان است. از زندانبانان بخواهید که به شما ورق و خودکار بدهند. مرتب نامه بنویسید و شرایطتان را ثبت کنید. این اعتراض‌‌ها می‌تواند نسبت به بلاتکلیفی طولانی‌مدت، نداشتن دسترسی به تلفن، ملاقات، تداوم نگهداری در سلول انفرادی و هر حقوق دیگری باشد که از شما دریغ می‌شود. ممکن است ده‌ها نامه بنویسید و کاری از پیش‌نبرید، فارغ از نتیجه، این‌کار را به عنوان بخشی از برنامه روزانه انجام دهید. چون اگرهم دستاورد کوتاه‌مدتی نداشته باشد ثبت احوالات شما ممکن است در آینده به کار بیاید.

نام‌تان را ثبت کنید

بعد از ورود به بازداشتگاه در صورت امکان سعی کنید نامتان را هرجا که می توانید بنویسید. روی صندلی اتاق بازجویی. توی توالت. روی دیوار سلول، در هواخوری. هر جایی که امکانش را داشتید، رد و نشانی از خودتان باقی بگذارید. دیدن نام شما و یا پیامی که گذاشته‌اید برای زندانیان بعدی، امیدبخش است. هر جا که شد جملات امیدبخش بنویسید. این هم به خودتان کمک می‌کند و هم سایر زندانیان را دلگرم می‌کند. البته این را در نظر داشته باشید که ممکن است به این خاطر از بازجو یا زندانبان تذکر بگیرید یا اسمتان را پاک کنند و تهدیدتان کنند، اما بهرحال شما می‌توانید آن را هرچند بار که خواستید انجام دهید و تکرار کنید.

نظافت

پریود یا همان عادت ماهیانه برای زنان بازداشتی، اضطراب و استرس فراوانی به همراه دارد، از زمان ورود به سلول و بازرسی بدنی که معمولا با عریانی کامل انجام می‌شود تا درد و خونریزی و اضطراب نداشتن نوار بهداشتی و لباس تمیز. داشتن همه این امکانات حق شماست و در بدو ورود و در زمان پذیرش شدن آن را از زندانبان بخواهید و بر خواسته‎تان پافشاری کنید. در صورتی که پریود پردردی دارید مُسکن بخواهید و درخواست دیدار با دکتر را بکنید، ممکن است به خواست‌تان برای دیدن دکتر پاسخ مثبت ندهند، اما در نهایت به احتمال زیاد مسکنی به دستتان خواهد رسید.

داشتن لااقل دو دست لباس تمیز (در بازداشت‌گاه‌های رسمی) حق شماست، بالاخص اگر مدت بازداشت تان کمی طولانی شود. بنابراین آن را بخواهید و بگیرید. در بازداشت‌گاه‌های غیررسمی محیط و فضا را بسنجید و ببینید اگر به دردسرش می‌ارزد برای لباس تمیز و وسایل شستشو چانه بزنید.

زیبایی

اگر در بندهای امنیتی نگهداری شوید، معمولا وسایل اصلاح از شما دریغ می‌شود. در بازداشتگاه‌های رسمی مردان هرچند وقت یکبار می‌توانند با حضور مامور از ریش تراش استفاده کنند اما به زنان هیچ امکاناتی داده نمی‌شود. برای برخی از زنان داشتن موی صورت ناخوشایند و آزاردهنده است. از نخ‌های حوله‌ها و پتو استفاده کنید. بند انداختن یکی از کارهایی است که می‌توانید هم خودتان برای خودتان انجام دهید هم از هم‌سلولی‌هایتان بخواهید که برای شما انجام دهند. ممکن است انجام اینکار به بهتر شدن حالتان کمک کند. البته گاهی هم می‌توانید از زندانبان درخواست نخ کنید. درسالهای گذشته معمولا این درخواست با پاسخ رد مواجه می‌شد اما همیشه به امتحانش می‌ارزد.

ابزارهای فشار در بازجویی

تهدید و فشار روانی جزئی از بازداشت و زندان است. از ابتدای دستگیری شما با تهدیدهای مختلفی مواجه می‌شوید. دربارهٔ خودتان، خانواده‌تان، دوستان‌تان و هر چیزی که به شما مربوط می‌شود. هدف هم فقط این است که شما به چیزی که آن‌ها می‌خواهند اعتراف کنید. اتهامات بی‌اساس را نپذیرید و و روایت خودتان را تکرار کنید. مراقب باشید که در روایتی که تعریف می‌کنید، اتهامی متوجه‎تان نشود. مثلا اگر در خیابان و وسط تظاهرات دستگیر شدید، بگویید آمده بودم خرید، یا فقط برای تماشا کردن ایستاده بودم. فقط واعیت را،. آگاه باشید که مشاجره با بازجو و یا التماس و بی‌تابی در مقابل او کمکی به رهایی شما نمی‎کند. یادتان باشد بازجو با تغییر جزئی در سوالات و یا سوالات القایی می‎کوشد در پاسخ‎های شما تناقضی پیدا کند، روایت‌تان را بدون کم‌وکاست، هرچندبار که لازم شد، تکرار کنید.

تلفن و ملاقات: روش‌های مختلفی برای اعمال فشار وجود دارد. محروم کردن شما از تماس با خانواده و ملاقات، اولین اهرم فشاری است که بلافاصله پس از بازداشت فعال می‌شود. نگرانی برای خانواده و یا اطرافیان، تنها شما را ضعیف‌تر و شکننده‌تر می‌کند، چون نه شما می‌توانید شرایط را تغییر دهید و نه خانواده‌تان. هرچند همیشه می‌توانید درخواست تلفن با خانواده‌تان را داشته باشید، تماس تلفنی و ملاقات با خانواده و نزدیکان از حقوق ابتدایی شماست که باید برآن پافشاری کنید اما در عین حال آگاه باشید که به نقطه ضعف شما در بازداشت تبدیل نشود.

تا مصاحبه ندهی آزاد نمی‌شوی: این یکی از تهدیدات معمول است که تقریبا در مورد اکثر بازداشتی‌های تمام دوران‌ها در جمهوری اسلامی به کار رفته. ممکن است به شما بگویند که این مصاحبه‌ها را پخش نمی‌کنند و تنها برای نهادهای بالادستی نیاز دارند، بخاطر داشته باشید که این مصاحبه‌ها می‌تواند در زمان‌های مختلف به هدفهای مختلف مورد استفاده قرار گیرد. پس اگر می‌توانید در مقابل انجام مصاحبه مقاومت کنید و بدانید پیش از شما صدها زندانی در نهایت بدون انجام مصاحبه آزاد شده‌اند.

انواع بازجو: ممکن است در طول بازداشت با چند بازجوی مختلف سر و کار پیدا کنید. همان سوال‌های بازجویی قبلی تکرار شود با این قید که «اون حرف‌هایی که قبلا زدی که چرت و پرت بود حالا واقعیت رو بگو» بازجویی پیاپی برای فشار بیشتر و پیدا کردن تناقض در حرف‌های شماست. همان حرفی که از ابتدا گفته‌اید را تکرار کنید. به بلوف و یکدستی زدن بازجو توجه نکنید. «فیلمت رو داریم، عکست رو داریم، دوستات در موردت فلان چیز رو گفته‌ان، خودت بگی برات بهتره وگرنه ما ازت مدرک داریم» کوتاه و مختصر جواب دهید. ممکن است اسم‌هایی را از گوشی یا کامپیوتر شما پیدا کنند و از شما بخواهند درباره‌شان تک به تک بنویسید. کوتاه و مختصر و بدون اینکه برای خودتان یا دوست‌تان مشکلی ایجاد کند فقط نسبت‌تان را با طرف بنویسید و نحوهٔ آشنایی‌تان. شماره تماس یا نشانی افراد را تا جایی که ممکن است با «یادم نمی‌آید یا بلد نیستم» رد کنید.

بازداشتگاه‌های غیررسمی

در جریان اعتراضات اخیر، بسیاری از بازداشت‌شدگان به بازداشتگاه‎های غیررسمی منتقل می‎شوند که نظارت کمتری روی آنها وجود دارد و در نتیجه شرایط نگهداری و بازجویی از افراد سخت‌تر است.بازداشتگاه‌های غیررسمی برای فشار بیشتر روی بازداشتی است. تمام نکاتی که برای دوران بازداشت و بازجویی وجود دارد برای بازداشتگاه‌های غیررسمی هم کاربرد دارد.. تحت فشار (چه تهدید چه رفتارِ به ظاهر دلسوزانه) چه شفاهی چه کتبی اتهامی علیه خودتان را نپذیرید. . متوجه باشید هیچ کس در بازداشتگاه‌ قابل اعتماد نیست ، چه بازجو، چه نگهبان، چه سرباز. بنابراین هر روایتی را که ممکن است به ضررتان باشد، برای هیچ‎کس تعریف نکنید، حتی هم‎سلولی‎هایی که ممکن است افراد امنی به نظر برسند اما بهرحال آنان را نمی‌شناسید.