دلایل کاهش مخاطبان شبکه‌های دولتی روسیه

بی‌بی‌سی / یوسف رضا؛ روزنامه‌نگار

با آغاز جنگ در اوکراین، میزان مخاطبان شبکه‌های تلویزیونی وابسته به دولت روسیه ۲۵ درصد کاهش یافته است. همزمان، بر تعداد کاربران روس‌زبان تلگرام افزوده شده است.

براساس تازه‌ترین گزارش مؤسسه «رومیر» - که بزرگ‌ترین سازمان غیردولتی پژوهش‌های آماری در زمینه مسایل اقتصادی، اجتماعی و رسانه‌ای در روسیه و در کشورهای مستقل مشترک‌المنافع است - سه شبکه اصلی دولت فدرال روسیه که در مجموع بیش از ۸۵ درصد از کل مخاطبان تلویزیونی این کشور را به خود جذب می‌کرده‌اند، ۲۵ درصد افت مخاطب داشته‌اند.

پیش از آغاز جنگ در اوکراین، کانال یک روسیه، ماهانه، ۳۳/۷، راسیا-یک ۳۰/۹، و ان‌تی‌وی ۲۱/۱ درصد از مخاطبان روسیه را جذب برنامه‌های تلویزیونی خود می‌کرده‌اند. اما مؤسسه رومیر، این ارقام را در پایان ماه ژوئيه، به ترتیب ۲۵/۵، ۲۳ و ۱۶/۳ درصد اعلام کرده است.

از سوی دیگر، تحقیقات اخیر مرکز جامعه‌شناسی و آمار «لِوادا» - که آن‌هم نهادی غیردولتی و مستقر در روسیه است - از این حکایت دارد که تلویزیون همچنان اصلی‌ترین منبع اطلاع‌رسانی در روسیه است و اکثریت جامعه به اخبار و اطلاعات شبکه‌های دولتی اعتماد دارند.

با این اوصاف، دلایل کاهش میزان مخاطبان این شبکه‌ها چیست؟

سانسور رسانه‌‌ای

به گفته پولین آدس-مِوول، سخنگوی خبرنگاران بدون مرز، جنگ اوکراین که در رسانه‌های روسیه با عنوان «عملیات ويژه در اوکراین» از آن یاد می‌شود، ضربه‌ کاری به آزادی بیان و رسانه در روسیه وارد کرده است: «ما شاهد مرگ تدریجی اطلاع‌رسانی در روسیه هستیم. فضای رسانه‌ای در این کشور رو به‌سوی تاریکی و خاموشی مطلق دارد.»

مجموعه قوانین و مقرراتی که در این مدت در روسیه به‌اجرا گذاشته شده‌اند، گردش آزاد اطلاعات را به چالش گرفته‌اند. از آن جمله می‌توان به لایحه‌ای که یک هفته پس از آغاز جنگ اوکراین به تصویب مجلس رسید اشاره کرد که «انتشار هرگونه اخبار و اطلاعات دروغین در مورد ارتش» را مستحق «پانزده سال زندان» می‌داند — این قانون شامل رسانه‌ها، خبرنگاران و شهروندان عادی روس، و همچنین خبرنگاران و شهروندان خارجی مقیم روسیه می‌شود.

اَن کولن لِبِدِف، استاد دانشگاه پاریس و متخصص روسیه، بر این باور است که نگارش «گنگ و نادقیق» این قانون «هرگونه تعبیر و تفسیر» را ممکن کرده است: «مثلاً در این قانون آمده است که نشر اطلاعاتی که «عواقب خطرناک» داشته باشد، حداکثر حکم را در پی خواهد داشت، اما قانون تعریفی از این عواقب خطرناک به‌دست نمی‌دهد.» امری که عملاً خبرنگاری در روسیه را «غیرممکن، و همرسانی اخبار در شبکه‌های اجتماعی را محدود می‌کند.»

همزمان، بسیاری از رسانه‌های مستقل در روسیه ممنوع شده‌اند؛ از جمله روزنامه «نوایا گازتا» و وب‌سایت خبری «مدوزا» که از شناخته‌شده‌ترین رسانه‌های مستقل و منتقد حکومت بودند. همچنین دسترسی به صفحات روسی برخی رسانه‌های خارجی، از جمله بی‌بی‌سی، دویچه‌وله و رادیو اروپای آزاد مسدود شده است.

دلزدگی از جنگ

با این حال، اعمال سانسور گسترده تنها عامل کاهش مخاطبان تلویزیون‌های دولتی نیست. همان‌طور که خانم لِبِدِف خاطرنشان می‌کند، با شروع جنگ در اوکراین، تعداد برنامه‌های سرگرم‌کننده این شبکه‌ها کاهش یافته، و بر برنامه‌های خبری و سیاسی افزوده شده است: «و به نظر می‌رسد که محتوای این برنامه‌ها بینندگان روس را خسته کرده است؛ به این معنی که عموم مردم برنامه‌هایی را دوست دارند که برای دقایقی آنها را از روال معمول زندگی‌شان خارج کند، به آنها آرامش دهد و سرگرم‌‌شان کند. آنها مایل نیستند به‌طور شبانه‌روز از وجود «نئونازی‌ها» در اوکراین بشنود.»

مساله‌ دیگر «لحن تند و فضای خشن» حاکم در برنامه‌های سیاسی شبکه‌های روس است: «بحث‌های سیاسی معمولاً آتشین و جنجالی‌اند، و نحوه نگارش و تدوین گزارش‌های خبری نیز بسیار مضطرب کننده‌اند. ظاهراً روس‌ها پس از ماه‌ها دیدن و شنیدن این برنامه‌های دچار خستگی و ملال شده‌اند.» نکته‌ای که روزنامه‌ی «مسکو تایمز» در سرمقاله‌‌ای هفته‌ی گذشته خود این‌گونه خلاصه می‌کند: «پروپاگاندای دولت روسیه که بودجه سالانه‌‌ی آن یک‌صد میلیارد روبل است، کارکرد خود را از دست داده است. شبکه‌های دولتی که صبح از شکست «نازی‌ها» خبر می‌دهند، و عصر از قدرت اقتصادی کشور می‌گویند، و شب بمباران اتمی اروپا را پیشنهاد می‌دهند، به‌سرعت مخاطبان خود را که به دنبال اخبار و اطلاعاتی متفاوت هستند، از دست می‌دهند؛ امری که به نفع اینترنت و پیام‌رسان‌های مجازی تمام می‌شود.»

افزایش کاربران تلگرام

از آن جمله تلگرام که بنابر گزارش مؤسسه رومیر، در ظرف شش ماه اخیر، بیش از پیش کاربران روس را به خود جلب کرده است. پیش از آغاز جنگ در اوکراین، تنها ۱۹/۱ درصد کاربران روسی به‌طور روزانه از تلگرام استفاده می‌کردند، اما این رقم در ماه اوت به ۲۶/۸ درصد رسیده؛ رشدی تصاعد که به گزارش رومیر، در هفته‌های اخیر نیز ادامه یافته است.

دلیل این امر را می‌توان این‌گونه توضیح داد؛ پاول دورف، بنیانگذار روس شرکت تلگرام، همواره بر ایمن بودن پیام‌رسان خود تأکید داشته است. تلگرام اطلاعات و مکاتبات کاربرانش را رمزگذاری می‌کند، و تا امروز کلیدهای رمزنگار خود را در اختیار مقامات روس نگذاشته و همچنین حاضر نشده است که داده‌های خود را در بانک‌‌های داده که در داخل خاک روسیه قرار دارند، ذخیره کند. و به همین دلیل هم فیلتر شده است.

از این منظر، می‌توان تصور کرد که بسیاری در روسیه استفاده از تلگرام را کم‌خطر می‌دانند. اما اطلاعات کافی در مورد این‌که دقیقاً چه قشر از جامعه و به چه میزان در تلگرام خبر می‌خوانند، در دست نیست. آنچه می‌دانیم این است که تلویزیون همچنان رسانه‌ محبوب افراد مسن، کم‌درآمد، و ساکنان مناطق دورافتاده است، در حالی که تلگرام، و به‌طور کلی فضای مجازی، آن دسته از جوانان و شهرنشینانی را به خود جلب کرده که از شرایط مناسب معیشتی برخوردارند. آنهایی که به گفته اَن کولن لِبِدِف، « لزوماً همگی مخالف قدرت حاکم هم نیستند، اما به دنبال اخبار و اطلاعات متنوع‌ترند، و همزمان، توان مالی خرید وی‌پی‌ان و استفاده از اینترنت را نیز دارند.»

وی همچنین یادآور می‌شود که دروغ‌پراکنی نظام‌مند حکومتی در کانال‌های تلگرامی هم نفوذ کرده است: «کانال‌های تلگرام حامی دولت بسیارند. پروپاگانادیست‌ها هم فعالند. کانال‌هایی وجود دارند که از خط مقدم جنگ خبر می‌دهند، اما در واقع همان نظریات ارتش روسیه را بازتاب می‌دهند. افرادی که به دنبال خبر هستند هم این کانال‌ها را دنبال می‌کنند هم کانال‌های جریان‌های مخالف دولت را.»

«تحمل‌‌ وضع موجود»

با گذشت شش ماه از آغاز جنگ در اوکراین، دیگر تردیدی نیست که «عملیات ویژه‌ای» که قرار بود ضربتی باشد، اکنون به درازا کشیده است. اَن کولن لِبِدِف می‌گوید: « امروز، بر خلاف دو ماه اول جنگ، روس‌ها هم خوب می‌دانند که جنگی تمام عیار در جریان است. شهرهای بسیاری نابود شده‌اند و غیرنظامیان بسیاری کشته شده‌اند. و باوجود اینکه رسانه‌ها و مقامات گناه تمام این فجایع را بر گرده اوکراینی‌ها می‌گذارند، بسیاری از روس‌ها که با ما صحبت کرده‌اند از پیامد این وقایع بر روزمره‌ زندگی‌شان نگران هستند.»

او بر این باور است که آنهایی که امروز از اخبار جنگ خسته و گریزان‌اند، «به‌طور غریزی» می‌کوشند از این دل‌نگرانی‌ها فرار کنند: «خیلی‌ها به ما می‌گویند که دیگر نمی‌خواهند از خون‌وخون‌ریزی بشنوند. می‌گویند ما مشکلات دیگری داریم و می‌خواهیم به کار و زندگی‌مان برسیم و با خانواده‌ و دوستان‌مان وقت بگذرانیم. حتی آنهایی که از جنگ حمایت می‌کنند هم این حس را دارند که اوضاع شکننده و لغزنده است. بی‌توجهی به جنگ، از منظر روان‌شناسانه، در واقع یک نوع سلاح دفاعی است؛ راهی برای تحمل‌‌ وضع موجود.»

به گفته مقامات روس، جنگ در اوکراین تا امروز جان ۱۳۵۱ سرباز روسیه را گرفته است. جدایی‌طلبان هوادار روسیه در منطقه دونباس نیز مرگ ۳ هزار ۲۰۰ تن از نیروهای خود را تأیید کرده‌اند. ویلیام برنز، رئيس سازمان اطلاعات آمریکا، می‌گوید بیش از ۱۵ هزار سرباز روسیه در جریان درگیری‌های شش ماه گذشته کشته شده‌اند.

آخرین آمار رسمی مقامات اوکراین از کشته شدن ۹ هزار سرباز حکایت دارد. کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان، در گزارش دو هفته پیش خود، تعداد قربانیان غیرنظامی جنگ اوکراین را ۱۳ هزار و ۲۱۲ تن اعلام کرده است که از این مجموع ۵ هزار ۵۱۴ تن کشته و ۷ هزار و ۶۹۸ تن مجروح شده‌اند. تعداد پناهجویان اوکراینی در اروپا، هفته پیش، از مرز ۶ میلیون و ۶۰۰ هزار تن گذشت.