بازنگری در معماری شهری

چهارشنبه ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸
تغییرات اقلیمی گسترده و پیش‌بینی استمرار بارندگی‌های مشابه و ایجاد سیلاب در بسیاری از نقاط ایران از یک طرف و ضرورت رعایت اصول صحیح ساخت‌و‌ساز مقاوم در برابر سیل در بازسازی‌های پیش‌رو از طرف دیگر، اهمیت پرداختن علمی و کارشناسی از وجوه مختلف تخصصی به موضوع سیل‌های اخیر را می‌نمایاند.
بازنگری در معماری شهری
حفاظت از حوضه‌های آبریز و بستر و حریم رود (پیشگیری) به‌عنوان مهم‌ترین محورهای قابل توجه در پیشگیری از وقوع سیل و کاهش اثرات مخرب آن محسوب می‌شوند؛ از منظر کالبدی در مقیاس شهر و منطقه، لحاظ کردن اصول مقابله با سیل در طرح‌های توسعه و همچنین، پایش اجرای صحیح طرح‌های توسعه، نقش موثری در کاهش تبعات منفی وقوع سیل دارد. علاوه بر آن، مقاوم‌سازی سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری و ساختمان‌ها، نگهداری تاسیسات و سازه‌های شهری و مهار آلودگی‌های زیست محیطی آب و سیلاب از طریق فاضلاب، پسماند، رسوبات و آشغال‌گیری نقش موثری در مقابله با وقوع سیلاب و اثرات مخرب آن دارند. عوامل تشدید بحران و خسارت در سکونتگاه‌ها را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

تعیین حریم رودخانه در شهرها و روستاهای همجوار آن متکی بر استعلام از مراجع مرتبط بوده است و بررسی فنی تفکیکی حجم سیلاب، دبی رود و حریم ماکزیمم انجام نشده است. براین اساس، اغلب متوسط ثابتی برای تعیین حرایم رودهای کل کشور مبنا قرار می‌گیرد. در عین حال، اغلب با دو موضوع روبه‌رو هستیم:
- حریم به درستی تعریف نشده است.

- درصورت تعریف حریم و الزام به تخریب و جابه‌جایی ساختمان‌های غیرمجاز، تعلل در کار صورت گرفته است.

  سکونتگاه مکان یابی نامناسب داشته است. (قرارگیری در حریم رودخانه، دشت‌های سیلابی پایین دست رود و...)
  ساختار کالبدی و شکل شهر از اصول یکسانی در شهرهای مختلف تبعیت می‌کند و در راستای افزایش تاب آوری سکونتگاه در مقابل سیلاب‌های احتمالی و جریان آب متناسب با بستر طبیعی خود شکل نگرفته است.
  طراحی و/ یا اجرای شبکه ارتباطی حمل و نقل شهری و برون شهری و ابنیه فنی مرتبط در برابر وقوع سیلاب پایدار نیست و موجب قطع ارتباط و تشدید بحران شده است.
  کاربری‌های حائز اهمیت شهری یا کاربری‌های مسکونی با تراکم زیاد در مناطق پرخطر از نظر تاثیر سیلاب قرار گرفته‌اند.
  مطالعات زمین‌شناسی، تعیین نوع خاک، سطح آب زیرمینی و میزان نفوذپذیری خاک بر رویه‌های طراحی اثرگذار نبوده است.
  میزان سطوح جاذب آب در شهر با ضابطه و نسبت تعریف شده‌ای باتوجه به عوامل اقلیمی، سیل‌خیزی، جنس خاک و شیب زمین تعریف نشده‌اند و به افزایش روان‌آب‌ها منجر شده‌اند.
  جمع‌آوری آب‌های سطحی با محاسبات و جزئیات لازم در طرح‌ها ارائه و اجرا نشده است.
  خط تراز زمین و اصول ارتفاعی بر اساس ارتفاع سیل و آب‌های سطحی منطقه ارائه نشده است.
  احداث سازه‌های پایین‌تر از خط تراز زمین (زیرزمین)، در حاشیه رودخانه‌ها موجب تغییر در مسیر حرکت آب‌های سطحی و اشباع ناهمگن خاک شده است.
  ورود رواناب‌های شهر به رودخانه‌ها (باتوجه به گستردگی سطح نفوذناپذیر شهر) در ظرفیت حجم آب رودخانه منظور نشده است.
  افزایش سطوح مصنوع و غیر جاذب در رودکنارها به تشدید بحران انجامیده است.
  مقاومت پایین ساختمان‌ها و استفاده از مصالح نامرغوب، میزان تخریب را افزایش داده است.
  ایجاد کانال‌ها موجب افزایش سرعت آب شده است.
  عدم لایروبی موجب کاهش ظرفیت رودها شده و در برخی موارد مسیر عبور آب با شاخه‌های درختان و مواردی از این دست بسته شده است.
  پیش‌بینی‌های حفاظتی و نگهداری تاسیسات و تجهیزات شهری انجام نشده است.
در این راستا، درس‌ها و تجارب سیل در حوزه شهرسازی و معماری را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

الف: اولویت‌های طراحی
  تعریف محدوده طرح‌های فرادست ناحیه و منطقه و همچنین طرح‌های آمایش در پیوند با حوضه‌های آبریز
  تعیین حریم و بستر رودها براساس مطالعات مهندسی برآورد سیلاب‌ها، دوره‌های بازگشت و حداکثر دبی سیلاب‌ها:
  لازم است حریم کمی و کیفی رودخانه در شهرها و روستاها تهیه و تدقیق شده و به‌صورت شفاف اعلام شود تا امکان پایش مردمی فراهم شود. اثربخشی این موضوع بر ارزش زمین و کاهش قیمت زمین‌های واقع در حرایم پرخط، عامل بازدارنده در ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز خواهد بود.
  ارائه ضوابط در مقیاس‌های مختلف طرح‌های کالبدی (منطقه، ناحیه و شهر و روستا) براساس پهنه‌بندی و ریزپهنه‌بندی خطر سیل و کنترل اجرای صحیح آن در طرح‌های توسعه
  جامع بودن طرح‌های توسعه، پاسخگویی به مسائل فنی کلیدی و عدم واگذاری آن به طرح‌های موضوعی و موضعی آتی که در گزارش طرح توسعه ارائه می‌شود.
ب: اولویت‌های مدیریت شهری
  پایش اجرای صحیح طرح‌ها و ممانعت از ساخت‌و‌ساز در حرایم پرخطر
  اولویت‌بخشی به تخریب و جابه‌جایی ساخت‌و‌ساز در مناطق پرخطر و حرایم
  پایش عمق رودخانه‌ها، لایروبی براساس برنامه تعیین شده براساس مهندسی رودخانه
  نگهداری تاسیسات شهری و اطمینان از باز بودن مسیرهای عبور آب
  تعیین نقاط و سازه‌ها و تاسیسات شهری پرخطر در شهرها/  روستاها و اصلاح آن
همچنین، به نظر می‌رسد اولویت‌هایی که باید در بازسازی‌های اخیر مورد توجه قرار گیرند، به شرح زیر است:

  تدقیق حرایم، مکان‌یابی صحیح سکونتگاه (شهر و روستا) و طراحی و ساخت براساس ضوابط فوق در بازسازی تخریب‌های سیل اخیر
  تسریع در تهیه/  بازنگری و ابلاغ طرح‌های سکونتگاه‌های در معرض خطر سیل
  بررسی آثار زیست‌محیطی سیل: لوله‌های نفتی، آلوده شدن به فاضلاب، رسوبات، ورود نخاله‌های ساختمانی به آب و...

*رئیس پژوهشکده معماری و شهرسازی؛ مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی