ترامپ عرب‌ها را به اروپایی‌ها ترجیح داد
فایننشال تایمز
* آمریکا اروپا را کنار زده و برای پیشبرد مذاکرات هسته‌ای با ایران به سراغ کشورهای خلیج فارس رفته است
کشورهای خلیج فارس جای اروپا را به‌عنوان بازیگران اصلی در تلاش‌های آمریکا برای دستیابی به توافق هسته‌ای جدید با ایران گرفته‌اند؛ تغییری چشمگیر در نقش‌ها، آن‌هم یک دهه پس از آن‌که این کشورها در جریان توافق تاریخی پیشین با تهران به حاشیه رانده شده و دچار سرخوردگی شدند.
تا حدی، این تغییر نشان‌دهنده آن است که سیاست «اول آمریکا»ی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، و به حاشیه راندن متحدان سنتی اروپایی، فضا را برای قدرت‌های میانی در خلیج فارس و سایر مناطق باز کرده تا در سیاست خارجی آمریکا اثرگذار شوند.
در حالی که دولت اوباما برای دستیابی به توافق سال ۲۰۱۵ که به‌طور رسمی با نام برجام شناخته می‌شود، یک فرآیند چندجانبه با حضور بریتانیا، آلمان، فرانسه، روسیه و چین را دنبال کرد، ترامپ عملاً در پی توافقی دوجانبه با جمهوری اسلامی ایران است؛ هدف او دستیابی سریع به توافق و تهدید به اقدام نظامی در صورت شکست دیپلماسی است.
اما این تغییر همچنین بازتاب‌دهنده نوعی تنش‌زدایی چشمگیر میان قدرت‌های اصلی خلیج فارس — عربستان سعودی و امارات متحده عربی — با ایران نیز هست.
این کشورهای سنی‌مذهب که جمهوری اسلامی عمدتاً شیعه را دهه‌ها رقیبی خصمانه و بی‌ثبات‌کننده می‌دانستند، اکنون در پی کاهش تنش با تهران و پرهیز از بروز دور جدیدی از درگیری در خاورمیانه‌اند.
در نتیجه، ریاض و ابوظبی که پیش‌تر از سرسخت‌ترین حامیان خروج ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال کارزار «فشار حداکثری» علیه ایران بودند، اکنون آشکارا از تلاش‌های دیپلماتیک برای حل‌وفصل بن‌بست هسته‌ای میان تهران و غرب حمایت می‌کنند.
به این ترتیب، کشورهای خلیج فارس در حال بهره‌برداری از روابط نزدیک خود با ترامپ هستند تا به‌عنوان وزنه‌ای مهم در برابر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، عمل کنند؛ نتانیاهویی که خواهان اقدام نظامی علیه ایران است.
علی واعظ، کارشناس مسائل ایران در گروه بحران (Crisis Group)، می‌گوید همراهی کشورهای خلیج فارس «تغییردهنده قواعد بازی» است، چرا که این کشورها در واشنگتن نفوذ زیادی دارند.
واعظ می‌افزاید: «در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، او مشاوره‌هایی از نتانیاهو و محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی، دریافت می‌کرد که هر دو مخالف توافق با ایران بودند. اما اکنون عربستان سعودی او را به سمت توافق با ایران سوق می‌دهد، و محمد بن‌سلمان نفوذ بیشتری از نتانیاهو دارد، بنابراین این مسأله بسیار مهم است.»
مذاکرات غیرمستقیم میان دولت ترامپ و ایران با میانجی‌گری عمان انجام شده؛ کشوری که از دیرباز روابط خوبی با تهران داشته و تلاش کرده تا خود را به‌عنوان یک قدرت بی‌طرف در خاورمیانه معرفی کند. مسقط پیش از آن‌که مذاکرات ایران و دولت اوباما علنی شده و به ژنو و وین منتقل شوند، در اوایل سال ۲۰۱۳ میزبان گفتگوهای محرمانه میان دو کشور بود.
این بار تلاش‌های عمان با حمایت قطر همراه شده است؛ کشوری کوچک که میزبان بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در منطقه است و همزمان روابط نزدیکی با ایران دارد.
عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در روزهای منتهی به سفر ترامپ به خلیج فارس در ماه گذشته، با شیخ محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر قطر دیدار کرد.
دوحه که اغلب به‌عنوان کانالی برای تبادل پیام میان واشنگتن و تهران عمل می‌کند، اندکی پس از ترک منطقه توسط رئیس‌جمهور آمریکا، میزبان رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، شد.
چرخش سعودی‌ها: از فشار حداکثری تا حمایت از توافق
عنصر کلیدی دیگر این روند، عربستان سعودی است؛ کشوری که در سال ۲۰۲۳ و پس از شش سال قطع روابط، مناسبات خود با ایران را از سر گرفت و اکنون پشت تلاش‌های خلیج فارس برای برقراری صلح ایستاده است.
در ماه آوریل، محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی، برادر خود، خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان را برای گفتگو با مقام‌های بلندپایه ایرانی، از جمله آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، به تهران اعزام کرد.
این سفر که بالاترین سطح سفر یک مقام سلطنتی سعودی به ایران در چند دهه اخیر به شمار می‌رفت، با هدف تأکید بر حمایت ریاض از دستیابی به توافقی میان ایران و آمریکا انجام شد.
به گفته یک مقام سعودی، پیام عربستان به رهبران ایران این بود که پادشاهی سعودی خواهان حفظ گفتگو با جمهوری اسلامی است و در هیچ اقدام خصمانه‌ای مشارکت نخواهد کرد. این مقام افزود: همچنین از تهران خواسته شد تا با ترامپ به توافق برسد.
آنچه کشورهای خلیج فارس را نگران کرده، این است که در صورت شکست دیپلماسی و حمله احتمالی آمریکا و اسرائیل به ایران، جنگی دربگیرد که در آن تهران ممکن است مستقیماً یا از طریق نیروهای نیابتی، زیرساخت‌های نفتی و دیگر تأسیسات منطقه را هدف قرار دهد — همان‌طور که در سال ۲۰۱۹ رخ داد.
این مقام سعودی گفت: «ما نمی‌خواهیم سوءتفاهمی باعث آغاز جنگ میان ایران و آمریکا شود.»
امارات متحده عربی نیز که ترامپ امسال آن را برای ارسال نامه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای برگزید، اظهارات مشابهی داشته است.
پس از دیدار عباس عراقچی با همتای اماراتی خود، شیخ عبدالله بن زاید، در ماه گذشته، امارات اعلام کرد که دو طرف درباره اهمیت مذاکرات هسته‌ای در «تحکیم بنیان‌های امنیت و ثبات در منطقه» گفتگو کرده‌اند.
این موضع‌گیری در تضاد آشکار با ناامیدی‌های پیشین رهبران سعودی و اماراتی از باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، است؛ کسی که آن‌ها را به دلیل مشارکت ندادن بیشترشان در مذاکرات برجام و نادیده گرفتن نگرانی‌هایشان درباره برنامه موشکی ایران و حمایت تهران از نیروهای شبه‌نظامی منطقه‌ای، خشمگین کرده بود.
ایران نیز خواهان حضور همسایگان عرب است
از سوی دیگر، ایران خواهان آن است که کشورهای خلیج فارس «جزئی جدایی‌ناپذیر از روند مذاکرات باشند، تا هم مانعی برای توافق نباشند و هم از آن جهت که این کشورها در صورت تحقق توافق، تضمین‌کنندگان اقتصادی آن خواهند بود — حتی اگر از نظر سیاسی چنین نقشی نداشته باشند.» این را صنم وکیلی، مدیر برنامه خاورمیانه در اندیشکده چتم هاوس، گفته است.
کشورهای خلیج فارس در صورت موفقیت مذاکرات می‌توانند نقش ایفا کنند، چرا که گفتگوها شامل احتمال ایجاد یک کنسرسیوم برای توسعه تأسیسات غنی‌سازی با سطح پایین اورانیوم با مشارکت آمریکا و کشورهای منطقه نیز هست.
این ایده به‌عنوان راه‌حلی میانه برای پر کردن شکاف میان اصرار ایران بر حق غنی‌سازی اورانیوم، و خواسته علنی ترامپ برای برچیدن کامل این برنامه مطرح شده است.
واعظ می‌گوید: «کنسرسیوم می‌تواند شرایطی پدید آورد که کشورهای منطقه در قالب یک پروژه مشترک منطقه‌ای درگیر شوند؛ موضوعی که تاکنون سابقه نداشته است.»
به‌عنوان نمونه، امارات هم‌اکنون دارای نیروگاه هسته‌ای است اما با آمریکا توافق کرده که از غنی‌سازی داخلی اورانیوم صرف‌نظر کند، در حالی که عربستان سعودی خواهان توسعه برنامه هسته‌ای خود و غنی‌سازی داخلی اورانیوم است.
در حالی که کشورهای خلیج فارس در کانون این تحولات قرار گرفته‌اند، دولت‌های اروپایی که نقشی اساسی در مذاکرات برجام داشتند، اکنون به حاشیه رانده شده‌اند.
مقام‌های اروپایی از سپتامبر گذشته چندین دور گفتگوهای سطح پایین با همتایان ایرانی خود داشته‌اند، اما دیپلمات‌های اروپایی اذعان کرده‌اند که نقش آن‌ها در مذاکرات آمریکا و ایران بسیار محدود است.
در سال‌های اخیر، تنش‌ها میان کشورهای اروپایی و ایران نیز رو به افزایش بوده است.
تهران، کشورهای اروپایی را — با وجود مخالفت‌شان با تصمیم ترامپ برای خروج از برجام — به دلیل عدم تلاش کافی برای تضمین بهره‌مندی ایران از منافع اقتصادی توافق، پس از خروج آمریکا، مقصر می‌داند.
در سوی دیگر، اروپایی‌ها به‌طور فزاینده‌ای نگران پیشرفت‌های تهاجمی برنامه هسته‌ای ایران هستند و تهدید کرده‌اند که در صورت عدم کنترل فعالیت‌های ایران، ممکن است امسال فرآیند موسوم به «مکانیسم ماشه» را برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل فعال کنند.
یک دیپلمات غربی در تهران هشدار داد که اگر مذاکرات شکست بخورد، ترامپ ممکن است اروپا را «قربانی» کند و برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه تحت فشار بگذارد.
صنم وکیلی می‌گوید: «اروپایی‌ها به شدت به حاشیه رانده شده‌اند. دقیقاً در موقعیتی قرار دارند که نمی‌خواستند باشند؛ نه در اتاق مذاکرات حضور دارند، نه مسائل خود را مطرح می‌کنند و اکنون در موضوع مکانیسم ماشه تحت فشار قرار گرفته‌اند. این بدترین سناریوی ممکن برای آن‌هاست.»
اندرو انگلند در لندن، نجمه بزرگمهر و بیتا غفاری در تهران / فایننشال تایمز / ۶ ژوئن
