قطعی برق در ایران: تحلیلی از منظر اقتصاد سیاسی

مقدمه: در چارچوب اقتصاد سیاسی، تحلیل ساختارهای قدرت و توزیع منابع از اهمیت بسزایی برخوردار است (North, 1990). در نظام حاکمیت ولایی ایران، تمرکز قدرت در نهادهای غیرانتخابی و اولویت‌بندی‌های فرقه‌ای- ایدئولوژیک، رانت‌بری، تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار داده و اغلب با منافع عمومی هم‌راستا نبوده است. این ساختارها، به‌ویژه در بخش انرژی، به ناکارآمدی در تخصیص منابع و تشدید بحران‌های زیرساختی منجر شده‌اند.

این یادداشت با تمرکز بر قطعی‌های مکرر برق در ایران، به بررسی علل و پیامدهای این بحران از منظر اقتصاد سیاسی (North, 1990) و (Acemoglu & Robinson, 2005) به مسئله می‌پردازد.

اقتصاد سیاسی و حاکمیت ولایی

نظریه اقتصاد سیاسی بر نقش نهادها و ساختارهای قدرت در توزیع منابع تأکید دارد (Acemoglu & Robinson, 2005). در نظام ولایی، تمرکز قدرت در نهادهای غیرانتخابی، مانند شورای نگهبان و نهادهای نظامی، منجر به تصمیم‌گیری‌هایی شده که اولویت‌های فرقه ای، سیاسی و امنیتی را بر منافع بلند مدت اقتصادی ترجیح می‌دهند. این ساختار، که ریشه در اصول گفتمان ولایی دارد، تخصیص منابع را به سمت پروژه‌های غیراقتصادی یا گروه‌های خاص سوق داده و ناکارآمدی‌های سیستمی را تشدید کرده است (Keshavarzian, 2007).

تاریخچه قطعی برق در ایران

ایران، با وجود منابع عظیم نفت و گاز، در دهه‌های اخیر با بحران‌های مکرر انرژی مواجه بوده است. تحریم‌های بین‌المللی، فرسودگی زیرساخت‌ها، فقدان سرمایه گذاری بلند مدت، فساد و رانتبری و سوءمدیریت از عوامل کلیدی این بحران‌ها هستند (Tehran Times, 2025). برای مثال، در سال‌های اخیر، کمبود سرمایه‌گذاری در بخش انرژی و ناتوانی در جذب فناوری‌های نوین، ظرفیت تولید برق را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده است. این مشکلات ریشه در سیاست‌های اقتصادی دهه‌های گذشته، به‌ویژه پس از تشدید تحریم‌ها در دهه 2010، دارد (Middle East Forum, 2025).

علل قطعی برق در حاکمیت ولایی

ناکارآمدی زیرساختی و سیاست‌های اقتصادی
فرسودگی شبکه تولید و توزیع برق، همراه با کمبود سرمایه‌گذاری، از عوامل اصلی قطعی برق است. بسیاری از نیروگاه‌های ایران با راندمان پایین و فناوری‌های قدیمی فعالیت می‌کنند (Peace Mark, 2025). تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های نوین و سرمایه‌گذاری خارجی را محدود کرده و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر را با چالش مواجه کرده است. علاوه بر این، کمبود سوخت، به‌ویژه در فصل زمستان، تولید برق را کاهش داده است (Tehran Times, 2025).

اولویت‌بندی‌های سیاسی و نابرابری در توزیع
توزیع ناعادلانه خاموشی‌ها نشان‌دهنده تأثیر اولویت‌بندی‌های فرقه ای- سیاسی بر مدیریت منابع است. گزارش‌ها حاکی از آن است که مناطق کم‌درآمد، مانند جنوب و غرب تهران، یا مناطق دورافتاده ایران با قطعی‌های مکرر مواجه هستند، در حالی که مناطق مرفه‌نشین شمال تهران کمتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این نابرابری‌ها با نظریه توزیع منابع ناعادلانه (Tilly, 1998) هم‌خوانی دارد، که نشان می‌دهد ساختارهای قدرت می‌توانند به تخصیص نابرابر منابع منجر شوند.

پیامدهای اجتماعی-اقتصادی قطعی برق

تأثیر بر صنایع و اقتصاد
قطعی برق تأثیرات منفی گسترده‌ای بر صنایع کلیدی، از جمله فولاد، سیمان، و پتروشیمی، داشته است. توقف خطوط تولید، کاهش بهره‌وری، و افزایش هزینه‌های عملیاتی، رقابت‌پذیری صنایع ایران را کاهش داده است (Iran Focus, 2025). این قطعی‌ها همچنین اعتماد سرمایه‌گذاران به ثبات زیرساخت‌های انرژی را کاهش داده و رشد اقتصادی را مختل کرده است (France24, 2024).

نابرابری‌های اجتماعی و کاهش اعتماد عمومی
قطعی‌های نابرابر برق به تشدید شکاف‌های اجتماعی منجر شده است. ساکنان مناطق حاشیه‌ای، مانند اسلامشهر و نسیم‌شهر، روزانه تا چهار ساعت قطعی برق را تجربه می‌کنند، در حالی که مناطق شمالی تهران اغلب مصون مانده‌اند. این نابرابری‌ها، همراه با قطعی‌های بدون اطلاع قبلی، به کاهش اعتماد عمومی و افزایش اعتراضات مردمی منجر شده است (NCRI, 2025). بر اساس نظریه سرمایه اجتماعی (Putnam, 2000)، این وضعیت می‌تواند انسجام اجتماعی را تضعیف کند.

آسیب به لوازم خانگی و هزینه‌های اضافی
قطعی‌های مکرر و نوسانات برق به خرابی لوازم خانگی، به‌ویژه یخچال‌ها و دستگاه‌های الکترونیکی، منجر شده و هزینه‌های سنگینی به خانوارها تحمیل کرده است (Peace Mark, 2025). این خسارات، به‌ویژه در مناطق کم‌درآمد، فشار اقتصادی مضاعفی را بر خانواده‌ها وارد کرده است.

نتیجه‌گیری

قطعی برق در ایران نتیجه ترکیبی از ناکارآمدی‌های زیرساختی، سیاست‌های ناعادلانه توزیع، و تمرکز قدرت در ساختار ولایی است. این بحران نه‌تنها به اقتصاد و صنایع آسیب رسانده، بلکه نابرابری‌های اجتماعی را تشدید کرده و اعتماد عمومی را کاهش داده است. موفقیت در مدیریت این بحران به تغییر در اولویت‌بندی‌های سیاسی و حرکت به‌سوی شفافیت و پاسخگویی وابسته است.

————————
منابع:

• North, D. C. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press.
• Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2005). Economic Origins of Dictatorship and Democracy. Cambridge University Press.
• Keshavarzian, A. (2007). Bazaar and State in Iran: The Politics of the Tehran Marketplace. Cambridge University Press.
• Tilly, C. (1998). Durable Inequality. University of California Press.
• Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.
• Tehran Times. (2025). Iran’s Energy Imbalance: Challenges and Solutions. https://www.tehrantimes.com
• Iran Focus. (2025). Iran’s Power Outage Crisis and Its Impact on Industry and Employment. https://www.iranfocus.com
• Middle East Forum. (2025). The Facts Behind Iran’s Gas and Electricity Shortages. https://www.meforum.org
• Peace Mark. (2025). The Super-Crisis of Power Outages in Iran: Causes and Consequences. https://www.peace-mark.org
• France24. (2024). Iran’s Businesses Bear Brunt of Daily Power Blackouts. https://www.france24.com
• NCRI. (2025). Iran’s Energy Crisis: Blackouts, Hypocrisy, and Growing Public Anger. https://www.ncr-iran.org