سفر ترامپ نقشه دیپلماتیک خاورمیانه را تغییر می‌دهد
خبرگزاری رویترز
سامیا نخول و جیمز مکنزی
یکشنبه ۱۸ مه ۲۰۲۵
هیچ تصویری این هفته انزوای بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را به‌روشنی نشان نداد مگر صحنه‌ی دست دادن رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، با احمد شرع، رهبر اسلام‌گرای سوریه – فردی که اسرائیل او را «تروریست القاعده با کت و شلوار» نامیده است.
ترامپ پس از گفت‌وگو با شرع در روز چهارشنبه در ریاض – دیداری که به‌میانجیگری میزبانان سعودی او صورت گرفت – به خبرنگاران گفت: «او ظرفیت رهبری را دارد. او یک رهبر واقعی است.» در جریان این دیدار، ترامپ با عربستان سعودی مجموعه‌ای از توافقات در حوزه‌های تسلیحاتی، تجاری و فناوری امضا کرد.
تور چهار روزه‌ی فشرده‌ی ترامپ به عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی، فراتر از یک نمایش دیپلماتیک همراه با سرمایه‌گذاری‌های پرسود بود. به‌گفته‌ی سه منبع منطقه‌ای و دو منبع غربی، این سفر مهر تأییدی بود بر ظهور نظم جدید خاورمیانه به رهبری سنی‌ها – نظمی که محور مقاومت ایران را به حاشیه رانده و اسرائیل را از صحنه کنار زده است.
در حالی که نارضایتی فزاینده‌ای در واشینگتن نسبت به ناتوانی اسرائیل در دستیابی به آتش‌بس در غزه وجود دارد، این سفر ترامپ به‌نوعی بی‌اعتنایی به نتانیاهو تلقی شده است؛ رهبر نزدیک به ایالات متحده که نخستین مقام خارجی بود که پس از بازگشت ترامپ به قدرت در ژانویه، به واشینگتن سفر کرد.
به گفته‌ی منابع آگاه، پیام این سفر روشن بود: در چشم‌انداز دیپلماتیکی ترامپ که کمتر ایدئولوژیک و بیشتر نتیجه‌محور است، نتانیاهو دیگر نمی‌تواند روی حمایت بی‌قید و شرط آمریکا از دستورکار راست‌گرایانه‌اش حساب کند.
دیوید شنکر، معاون پیشین وزارت خارجه آمریکا در امور خاور نزدیک در دولت جمهوری‌خواه جورج دبلیو بوش، گفت: «این دولت از نتانیاهو بسیار ناامید شده و این ناامیدی مشهود است.» او افزود: «آن‌ها رویکردی کاملاً معامله‌محور دارند و نتانیاهو در حال حاضر چیزی به آن‌ها نمی‌دهد.»
به گفته‌ی این منابع، ایالات متحده قصد ندارد اسرائیل را کنار بگذارد؛ چرا که این کشور همچنان یکی از متحدان حیاتی آمریکا است و حمایت از آن در واشینگتن، عمیق و دوحزبی است.
با این حال، دولت ترامپ می‌خواست پیامی روشن به نتانیاهو برساند: آمریکا در خاورمیانه منافع خاص خود را دارد و نمی‌خواهد نتانیاهو مانع آن‌ها شود.
به گفته‌ی منابع آگاه، صبر واشینگتن نه تنها به دلیل مخالفت نخست‌وزیر اسرائیل با آتش‌بس در غزه تحلیل رفته، بلکه به‌خاطر مخالفت او با گفت‌وگوهای آمریکا با ایران بر سر برنامه‌ی هسته‌ای‌اش نیز دچار فرسایش شده است.
دفتر نتانیاهو به درخواست‌های اظهارنظر پاسخ نداد و تاکنون نیز بیانیه‌ی عمومی درباره‌ی سفر منطقه‌ای ترامپ منتشر نکرده است.
سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید تأکید کرد که ترامپ همچنان دوست اسرائیل باقی مانده است.
جیمز هیویت، سخنگوی شورای امنیت ملی گفت: «ما همچنان همکاری نزدیکی با متحد خود، اسرائیل، داریم تا آزادی گروگان‌های باقی‌مانده در غزه را تضمین کنیم، مانع دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شویم و امنیت منطقه‌ای در خاورمیانه را تقویت کنیم.»
با آن‌که دولت ترامپ در اظهارات علنی بر قوت روابط با اسرائیل تأکید دارد، اما مقام‌های این دولت در محافل خصوصی از سرخوردگی نسبت به سرپیچی نتانیاهو از مواضع واشینگتن درباره‌ی غزه و ایران سخن گفته‌اند.
شش منبع منطقه‌ای و غربی اظهار داشتند که تنش میان آمریکا و اسرائیل پیش از سفر منطقه‌ای ترامپ در حال شکل‌گیری بود.
این تنش زمانی آغاز شد که نتانیاهو در دومین سفرش در ماه آوریل به واشینگتن رفت تا حمایت ترامپ را برای حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران جلب کند – اما با ناباوری دریافت که رئیس‌جمهور به‌سوی دیپلماسی گرایش یافته است.
نتانیاهو که همواره مدافع سرسخت رویکردی سخت‌گیرانه در قبال تهران بوده، غافلگیر شد و تنها چند ساعت پیش از دیدار خود با ترامپ مطلع گردید که مذاکرات در آستانه آغاز است.
به گفته منابع آگاه، در هفته‌های بعد، اعلام آتش‌بس با حوثی‌ها در یمن، نزدیکی با رهبری جدید اسلام‌گرای سوریه و بی‌اعتنایی به اسرائیل در سفر ترامپ به خلیج فارس، نشان داد که روابط سنتاً نزدیک میان آمریکا و اسرائیل دچار تنش شده است.
دیوید ماکوفسکی، پژوهشگر مؤسسه واشینگتن که ریاست پروژه‌ای درباره روابط عربی–اسرائیلی را بر عهده دارد، گفت: «واشینگتن و تل‌آویو دیگر مثل صد روز اول ریاست‌جمهوری ترامپ، در مسائل اساسی با هم هماهنگ نیستند.»
غزه به نقطه افتراق تبدیل می‌شود
ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی‌اش به‌صراحت اعلام کرده بود که خواهان آتش‌بس در غزه و آزادی گروگان‌ها پیش از بازگشت به کاخ سفید است.
اما با گذشت چند ماه از آغاز ریاست‌جمهوری ترامپ، نتانیاهو همچنان از پذیرش درخواست‌ها برای آتش‌بس سر باز زده، دامنه عملیات نظامی را گسترش داده و هیچ راهبرد نهایی یا طرحی برای پس از جنگ – پس از ۱۹ ماه درگیری – ارائه نکرده است. بنا بر گزارش مقام‌های بهداشت محلی، شمار کشته‌شدگان در غزه در روزهای اخیر از ۵۲٬۹۰۰ نفر فراتر رفته است.
این جنگ – که با اعتراضات گسترده بین‌المللی نسبت به بحران انسانی در غزه همراه بوده – پس از حمله گروه اسلام‌گرای فلسطینی حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به اسرائیل آغاز شد؛ حمله‌ای که حدود ۱٬۲۰۰ کشته و ۲۵۰ گروگان بر جای گذاشت.
هر امیدی که ترامپ بتواند با استفاده از سفر منطقه‌ای خود، تصویری از یک میانجی صلح بسازد و توافقی برای پایان دادن به این جنگ عمیقاً مناقشه‌برانگیز اعلام کند، نقش بر آب شد.
در مقابل، نتانیاهو – که دادگاه کیفری بین‌المللی او را به ارتکاب جنایات جنگی در غزه متهم کرده – موضع خود برای نابودی کامل حماس را تشدید کرده است. نتانیاهو همچنین در داخل اسرائیل با پرونده‌های فساد روبه‌رو است که البته آن‌ها را رد می‌کند.
در حالی که ترامپ سفر خود را به پایان می‌برد، اسرائیل روز جمعه عملیات تهاجمی جدیدی را در غزه آغاز کرد. حملات اسرائیل در روزهای اخیر صدها فلسطینی را به کام مرگ کشانده است.
اولویت دیگر ترامپ – یعنی گسترش توافق‌نامه‌های ابراهیم برای برقراری روابط دیپلماتیک میان اسرائیل و کشورهای عربی، به‌ویژه شامل عربستان سعودی – نیز با سرسختی نتانیاهو متوقف مانده است.
ریاض به‌صراحت اعلام کرده که تا زمان پایان جنگ و تعیین مسیری برای تشکیل کشور فلسطینی، روابط خود را با اسرائیل عادی نخواهد کرد – چیزی که نتانیاهو با آن مخالف است.
شنکر می‌گوید: «او هیچ راهبردی ندارد، هیچ برنامه‌ای برای روز بعد در غزه ارائه نکرده. و دارد مانع می‌شود.»
ترامپ در انظار عمومی هرگونه صحبت از اختلاف را رد کرده است. او در مصاحبه‌ای با شبکه فاکس‌نیوز که پس از سفر منطقه‌ای پخش شد، گفت از نتانیاهو ناامید نیست و او را در «وضعیتی بسیار دشوار» در خصوص جنگ غزه توصیف کرد.
اما ترامپ بدون نتانیاهو به مسیر خود ادامه می‌دهد. رئیس‌جمهور آمریکا با رویکردی آشکاراً منفعت‌محور و با تکیه بر ریاضِ نفت‌خیز، در حال بازتنظیم دیپلماسی آمریکا به‌سوی کشورهای ثروتمند سنی است.
یکی از منابع بلندپایه منطقه‌ای گفت که این سفر، نقش تأثیرگذار عربستان سعودی را به‌عنوان رهبر دنیای عرب سنی تثبیت کرد. در مقابل، سال‌ها نفوذ فزاینده ایران – و ضربات سنگین نظامی اسرائیل به گروه‌های نیابتی‌اش مانند حماس در غزه و حزب‌الله در لبنان – قدرت منطقه‌ای شیعه، یعنی تهران را تضعیف کرده است.
این منبع گفت: «نقش پیش‌رو قبلاً با ایران بود؛ اما حالا عربستان با ابزارهایی دیگر وارد شده است: اقتصاد، پول، سرمایه‌گذاری.»
برتری سنی‌ها
با وجود آن‌که نتانیاهو پیشگام مبارزه با ایران بود، نظم جدید منطقه‌ای اکنون در ریاض، دوحه و ابوظبی شکل می‌گیرد.
این پادشاهی‌های خلیج‌فارس مشتاق‌اند تا به تسلیحات پیشرفته برای دفاع در برابر حملات ایران و گروه‌های نیابتی‌اش دست پیدا کنند و همچنین به فناوری پیشرفته تراشه‌های آمریکایی و هوش مصنوعی دسترسی یابند.
آن‌ها در رئیس‌جمهوری آمریکا که سیاست خارجی‌اش گاه با منافع مالی خانواده‌اش در هم می‌آمیزد، شریک مایل و مشتاقی یافته‌اند.
در قطر، دومین مقصد سفر ترامپ، از او با یک جت لوکس بوئینگ ۷۴۷ پذیرایی شد و مراسمی باشکوه در حد و اندازه یک پادشاه برایش برگزار گردید. در میان رقص‌های شمشیر، رژه سواره‌نظام و ضیافت سلطنتی، ترامپ اعلام کرد که قطر – که حمایت مالی گسترده‌ای از حماس داشته – «به‌طور کامل در تلاش است تا در موضوع گروگان‌های اسرائیلی کمک کند.»
این اظهارات در اورشلیم حساسیت‌برانگیز بود؛ جایی که مقام‌های اسرائیلی دوحه را یک تهدید راهبردی می‌دانند که از یکی از سرسخت‌ترین دشمنان‌شان حمایت مالی می‌کند.
یوعل گوزانسکی، عضو ارشد مؤسسه مطالعات امنیت ملی در دانشگاه تل‌آویو، گفت: «بسیاری از اسرائیلی‌ها نمی‌فهمند که قطر تا چه حد به شریک مرکزی برای آمریکا تبدیل شده است.» او یادآور شد که قطر میزبان بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در خاورمیانه است.
گوزانسکی افزود، اگرچه روابط قطر با حماس آن را به تهدیدی برای اسرائیل تبدیل کرده، اما ثروت عظیم حاصل از گاز طبیعی، قدرت مالی و نفوذ دیپلماتیک این کشور، آن را به شریکی غیرقابل جایگزین برای واشینگتن تبدیل کرده است.
کاخ سفید در مجموع اعلام کرد که این سفر بیش از ۲ تریلیون دلار تعهد سرمایه‌گذاری برای اقتصاد آمریکا به همراه داشته است – از جمله سفارش‌های عمده برای خرید هواپیماهای بوئینگ، قراردادهای خرید تجهیزات نظامی آمریکایی، و توافق‌نامه‌های داده و فناوری. با این حال، بر اساس جمع‌بندی خبرگزاری رویترز از قراردادهایی که به‌طور عمومی اعلام شده‌اند، ارزش واقعی این توافق‌ها حدود ۷۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.
در عربستان سعودی، ترامپ با ریاض به یک قرارداد بی‌سابقه تسلیحاتی به ارزش ۱۴۲ میلیارد دلار دست یافت؛ توافقی که موجب نگرانی اسرائیل از دست رفتن برتری هوایی‌اش در منطقه شده است، به‌ویژه اگر عربستان به جت جنگنده F-35 شرکت لاکهید مارتین دسترسی پیدا کند.
همزمان، در بازنگری روابط آمریکا با عربستان، ترامپ به ریاض آزادی عمل داد تا در زمان دلخواه خود روابط با اسرائیل را برقرار کند.
اکنون ترامپ در حال مذاکره برای یک طرح سرمایه‌گذاری هسته‌ای غیرنظامی به رهبری آمریکا در عربستان سعودی است – توافقی دیگر که موجب نگرانی اسرائیل شده است.
دستور کار مستقل کشورهای سنی
کشورهای سنی خلیج فارس نیز دستورکار دیپلماتیک خود را پیش بردند. اعلام غیرمنتظره ترامپ در جریان این سفر مبنی بر لغو تحریم‌ها علیه سوریه – که تغییری اساسی در سیاست آمریکا محسوب می‌شود – به خواست عربستان سعودی انجام شد و با مخالفت اسرائیل همراه بود.
تا ماه دسامبر گذشته – زمانی که احمد الشرع، خودکامه سوری، بشار اسد را از قدرت کنار زد – آمریکا برای دستگیری او جایزه ۱۰ میلیون دلاری تعیین کرده بود.
کشورهای حاشیه خلیج فارس همچنین از توافق آتش‌بس ترامپ با حوثی‌های یمن، بخشی از «محور مقاومت» منطقه‌ای ایران، استقبال کردند. این توافق به یک عملیات پرهزینه نظامی آمریکا در دریای سرخ پایان داد. اعلام آتش‌بس تنها دو روز پس از اصابت یک موشک حوثی به فرودگاه بن‌گوریون در اسرائیل صورت گرفت و به‌دنبال آغاز مذاکرات هسته‌ای با ایران بود.
یوعل گوزانسکی، هماهنگ‌کننده پیشین امور ایران و خلیج‌فارس در شورای امنیت ملی اسرائیل، گفت: «اسرائیل بیش‌ازپیش دارد به‌چهره‌ای مزاحم تبدیل می‌شود – کشوری که نه‌تنها در برابر آمریکا، بلکه در برابر جامعه جهانی نیز ایستاده است؛ آن هم در شرایطی که جهان می‌کوشد منطقه را پس از سقوط اسد و تضعیف حزب‌الله، و شاید پایان جنگ غزه، دوباره بازآفرینی کند.»
در حالی که دولت راست‌گرای نتانیاهو نسبت به سفر ترامپ سکوت اختیار کرده، رسانه‌های اسرائیلی از تضعیف جایگاه کشور با مهم‌ترین متحد خود ابراز نگرانی کرده‌اند.
سیاست‌مداران اپوزیسیون، نخست‌وزیر را متهم کرده‌اند که در بحبوحه بازآرایی ائتلاف‌های منطقه‌ای، اسرائیل را در حاشیه قرار داده است.
نفتالی بنت، نخست‌وزیر پیشین که برای بازگشت به سیاست آماده می‌شود، انتقاد شدیدی از دولت نتانیاهو مطرح کرد و نگرانی عمیقی را که بر فضای سیاسی و امنیتی اسرائیل سایه افکنده، منعکس کرد.
او در پلتفرم اجتماعی «ایکس» نوشت: «خاورمیانه در برابر چشمان ما دچار دگرگونی‌های تکتونیکی شده است، دشمنان‌مان دارند قوی‌تر می‌شوند، و نتانیاهو... و گروهش فلج، منفعل، و انگار اصلاً وجود ندارند.»
