iran-emrooz.net | Fri, 28.11.2025, 9:36

جان گمبریل / آسوشیتدپرس / ۲۸ نوامبر ۲۰۲۵

سفر به تهران؛ خبرنگار آسوشیتدپرس شاهد ایرانِ در حال تغییر بود

وقتی وارد پایتخت ایران می‌شوید، ابتدا فقط گهگاه نگاه‌تان به آنها می‌افتد — مسافری در خودرویی که با سرعت عبور می‌کند یا عابری که تلاش دارد از میان ترافیک بدنام تهران راهی برای عبور پیدا کند. اما وقتی به ارتفاعات خنک‌تر مناطق شمالی تهران و خیابان چنارپوش ولی‌عصر می‌رسید، تقریباً همه‌جا دیده می‌شوند: زنانی با موهای قهوه‌ای، مشکی، بلوند و خاکستری.

بیش از پیش، زنان ایرانی انتخاب می‌کنند که از روسری اجباری — یا حجاب — تبعیت نکنند.

این موضوع تا همین چند سال پیش در جمهوری اسلامی غیرقابل تصور بود؛ کشوری که روحانیون محافظه‌کار شیعه و سیاستمداران تندرو سال‌ها برای اجرای سختگیرانه قوانینی پافشاری کرده‌اند که زنان را ملزم به پوشاندن موهایشان می‌کند. اما مرگ مهسا امینی در سال ۲۰۲۲ و اعتراضات سراسری پس از آن، خشم زنان با سنین و دیدگاه‌های مختلف را برانگیخته است — به شکلی که پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ کمتر سابقه داشته.

«وقتی در سال ۱۹۹۹ به ایران آمدم، حتی بیرون ماندن یک تار مو کافی بود تا کسی فوراً به من هشدار دهد آن را زیر روسری‌ام پنهان کنم، از ترس اینکه گشت ارشاد مرا با خود ببرد.»؛ این را هالی دَگرِس، پژوهشگر ارشد در مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، می‌گوید. «اینکه امروز ایران را در این وضعیت می‌بینم، واقعاً غیرقابل تصور است: زن‌ها و دخترانی که آشکارا با حجاب اجباری مخالفت می‌کنند.»

او می‌افزاید: «مقامات از تعداد بسیار بالای زنانِ متخلف [از حجاب اجباری] در سراسر کشور درمانده‌اند و نگران‌اند که اگر برخورد شدید کنند — در زمانی حساس که همراه است با قطعی برق، کمبود آب و اقتصادی فرسوده — ممکن است دوباره مردم به خیابان‌ها بازگردند.»

نخستین سفر به ایران پس از سال‌ها

من ویزای سه‌روزه‌ای از دولت ایران دریافت کردم تا در نشستی حضور یابم که عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در آن سخنرانی داشت؛ در شرایطی که تنش‌ها پیرامون برنامه هسته‌ای تهران همچنان بالا است. امکان گزارش‌گیری فراتر از برنامه رسمی نشست محدود بود، اما این سفر نخستین مواجهه‌ی میدانی من با ایران از زمان آخرین بازدیدهایم در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ بود.

در فاصله سال‌ها، من از خارج کشور — در دبی، امارات متحده عربی — و در نقش ناظر پوشش خبری ایران و دولت‌های عرب خلیج فارس برای آسوشیتدپرس، شاهد بودم که ایران با اعتراضات اقتصادی، واکنش به مرگ مهسا امینی، همه‌گیری کرونا، و جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل دست‌به‌گریبان بوده است.

در طول ۴۶ سال گذشته، حاکمان ایران قانون حجاب را اعمال کرده‌اند. در دوره‌های سختگیرانه‌تر، پلیس و نیروهای بسیجی — نیروی داوطلب وابسته به سپاه پاسداران — با دقت رفتار زنان در خیابان‌ها را زیر نظر داشتند تا اجرای مقررات تضمین شود.

هرگاه فضای اجتماعی کمی ملایم‌تر می‌شد، بسیاری از زنان روسری‌های خود را کمی عقب‌تر می‌بردند — چالش‌های کوچک اما معنادار علیه حکومت، با این پرسش که: «چه مقدار مو را می‌توان نشان داد که با برخورد مواجه نشد؟» اما به ندرت کسی جرأت می‌کرد روسری را کاملاً بردارد.

زنان بیشتری حجاب را کنار می‌گذارند

من که با همکارانم در ایران از راه دور همکاری می‌کنم، می‌دانستم از طریق گزارش‌ها، تصاویر و فیلم‌هایی که حتی در مأموریت‌های غیرمرتبط به دستمان رسیده، که زنان شروع به کنار گذاشتن کامل روسری کرده‌اند. اما ابعاد واقعی این روند را تا زمانی که خودم آن را ندیدم، کاملاً درک نکرده بودم.

در اطراف میدان تجریش، در پای کوه‌های البرز تهران، گروهی از دختران دانش‌آموز که ملزم به پوشیدن حجاب در مدرسه هستند، بلافاصله پس از خروج از آموزشگاه در بعدازظهر، روسری‌های خود را برداشتند. آنها در حالی که می‌خندیدند و کاردستی‌های هنری در دست داشتند، میان خودروهایی که در ترافیک متوقف مانده بودند، جست‌وخیز می‌کردند. زنان با سنین مختلف بدون پوشش روسری در بازار تجریش و هنگام عبور از کنار گنبدهای فیروزه‌ای امامزاده صالح دیده می‌شدند. دو افسر پلیس در خیابان، در حالی که با یکدیگر صحبت می‌کردند، اجازه دادند زنان بدون هیچ توجه یا تذکری عبور کنند.

در هتل لوکس اسپیناس پالاس، چندین زنِ بدون پوشش سر از کنار تابلوهایی عبور کردند که روی آنها نوشته شده بود: «لطفاً حجاب اسلامی را رعایت کنید»؛ همراه با تصویر سیاه و سفید زنی با پوشش حجاب.

همسر یک دیپلمات خارجی نیز بدون حجاب در ضیافت شام مرتبط با نشست حضور یافت. یک زن ایرانی حاضر در مراسم، هنگام صحبت با یکی از کارکنان هتل، برای لحظه‌ای روسری را روی سر خود انداخت، اما چند لحظه بعد، آن را رها کرد تا به طور کامل روی شانه‌هایش بیفتد.

این صحنه‌ها مربوط به شمال تهران است؛ منطقه‌ای مرفه که معمولاً آزاداندیش‌تر است. اما حتی در یکی از محله‌های محافظه‌کارانه‌تر در جنوب شهر نیز، زنی بدون پوشش سر در میان دیگرانی که مقید به چادر مشکی فراگیر بودند، با سرعت از خیابان گذشت.

«تمام زندگی‌ام باید حجاب می‌داشتم، در مدرسه، دانشگاه، هرجایی که در اجتماع بودم»، این را یک زن ایرانی که اخیراً به کانادا مهاجرت کرده به من گفت، پس از بازگشتم به دبی، به شرط ناشناس ماندن — از ترس پیامدهای احتمالی.

او افزود: «من همیشه تلاش کردم مقررات را رعایت کنم، اما این باعث می‌شد احساس کمبود اعتمادبه‌نفس داشته باشم... چون حجاب می‌پوشیدم، در حالی که به آن باور نداشتم.»

نشانه‌های جنگ نیز قابل مشاهده بود. من ساختمانی مسکونی را دیدم که آپارتمان طبقه فوقانی‌اش همچنان در پی حمله اسرائیل ویران و تخریب شده بود.

نارضایتی زیر پوست جامعه می‌جوشد

تندروها در ساختار حاکمیت ایران بارها خواستار افزایش سختگیری در اجرای قوانین حجاب شده‌اند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب ایران، در مقابل تلاش کرده این روند را متوقف کند و در مصاحبه‌ای با شبکه NBC در ماه سپتامبر گفته بود که «انسان‌ها حق انتخاب دارند.»

بالاترین مقام ایران، رهبر ۸۶ ساله آیت‌الله علی خامنه‌ای، تاکنون پس از جنگ اخیر با اسرائیل — که در آن، ایالات متحده نیز تأسیسات غنی‌سازی هسته‌ای ایران را هدف قرار داد — موضوع حجاب را مسکوت گذاشته است. همچنین هرگونه تغییر در قیمت بنزین یارانه‌ای ایران — که از ارزان‌ترین‌ها در جهان است — نیز متوقف شده، با وجود فشارهای اقتصادی فزاینده بر کشور، در حالی که ارزش ریال به بیش از یک میلیون ریال در برابر هر دلار آمریکا سقوط کرده است.

دلیل این رویکرد، به احتمال زیاد، در نارضایتی گسترده مردم ایران از حکومت دینی جستجو می‌شود. اقدامات پیشین دولت در هر دو حوزه، موجب اعتراضات سراسری و سرکوب‌های امنیتی شد که به مرگ صدها نفر و بازداشت هزاران نفر انجامید.

در روزهای اخیر، محمدرضا جوادی‌یگانه، مشاور امور اجتماعی پزشکیان، داده‌هایی از یک نظرسنجی منتشر نشده توسط مؤسسه نظرسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) را تأیید کرد. طبق گزارش‌ها، این نظرسنجی نشان می‌داد که نارضایتی عمیق از حکومت وجود دارد؛ موضوعی که پیشتر از سوی مقامات انکار شده بود و آنان مدعی بودند کشور در جریان جنگ ۱۲ روزه متحد شده است. ترس از بروز جنگی دیگر، همچنان در گفت‌وگوهای روزمره تهران جاری است.

پزشکیان اخیراً گفته بود: «وقتی به استان‌ها سفر می‌کنیم، در نظرسنجی‌ها می‌بینیم که مردم از عملکرد دولت ناراضی‌اند.» او بدون اشاره مستقیم به نتایج آن نظرسنجی افزود: «ما پاسخگو هستیم، چرا که نمی‌توانیم خدمات لازم را به مردم ارائه دهیم.»

این یافته‌ها با نارضایتی گسترده رأی‌دهندگان و مشارکت اندک آنها در دور نخست انتخابات ریاست‌جمهوری سال گذشته همخوانی دارد.

«سال‌ها مشکلات اقتصادی، تورم، نوسان ارز، بیکاری، و ناامیدی عمومی از شرایط زیست‌محیطی و اجتماعی، اعتماد به نهادها را به شدت فرسوده است.» این را شورای ملی ایرانیان آمریکایی مستقر در واشنگتن در تحلیلی درباره داده‌های نظرسنجی گزارش کرده است.

با این همه، نگرانی از سرکوب دوباره جمعیت همچنان باقی است — جمعیتی که زیر فشار تحریم‌های بین‌المللی فرسوده شده و در عین حال با هراس دائمی از جنگی دیگر با اسرائیل زندگی می‌کند.

«گاهی ترس با من است»، زن ایرانی ساکن کانادا گفت. «گاهی وقتی پشت فرمانم، ناخودآگاه دنبال روسری بر سرم می‌گردم. آن ترس هنوز با من است.»