«عملیات تارعنکبوت»؛‌ درسی برای غرب

اِما باروز / آسوشیتد پرس

هدف‌ها، جنگنده‌های روسی بودند؛ از جمله بمب‌افکن‌های استراتژیک و هواپیماهای فرماندهی و کنترل که ارزشی بالغ بر صدها میلیون دلار داشتند. سلاح‌ها، پهپادهای اوکراینی بودند که هر یک کمتر از ۱۰۰۰ دلار هزینه داشتند و از کانتینرهای چوبی نصب‌شده بر روی کامیون‌ها پرتاب شدند.

«عملیات تارعنکبوت» که به گفته اوکراین بیش از ۴۰ هواپیمای پارک‌شده در نزدیکی پایگاه‌های هوایی سراسر روسیه را در روز یکشنبه منهدم یا دچار آسیب کرد، نه‌تنها ضربه‌ای به اعتبار کرملین بود، بلکه هشداری برای غرب به منظور تقویت سیستم‌های دفاع هوایی خود در برابر چنین تاکتیک‌های ترکیبی به شمار می‌رود، به گفته کارشناسان نظامی.

اوکراین از فناوری پهپادهای ارزان‌قیمت که در دهه گذشته به‌سرعت پیشرفت کرده‌اند، بهره برد و با تفکری خلاقانه و غیرمتعارف، پیروزی روحیه‌بخشی را در جنگ سه‌ساله‌ای که اخیراً به نفع مسکو پیش رفته، به دست آورد.

تأثیر عمیق این حمله بر عملیات نظامی روسیه هنوز مشخص نیست. اگرچه مقامات کی‌یف تخمین زده‌اند که این حمله ۷ میلیارد دلار خسارت وارد کرده، وزارت خارجه روسیه این رقم را رد کرده و هیچ ارزیابی مستقلی در این زمینه انجام نشده است. مسکو همچنان هواپیماهای بیشتری برای پرتاب بمب‌ها و موشک‌های کروز علیه اوکراین در اختیار دارد.

با این حال، به گفته ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، این عملیات نشان داد که «جنگ مدرن واقعاً چگونه است و چرا پیشرو ماندن در فناوری بسیار مهم است».

نقاط آسیب‌پذیر غرب

به گفته داگلاس باری، پژوهشگر ارشد حوزه هوافضای نظامی در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) در لندن، برای دولت‌های غربی، این یک هشدار است که «طیف تهدیداتی که باید در نظر بگیرند، تنها گسترده‌تر می‌شود».

در دهه گذشته، کشورهای اروپایی، روسیه را متهم به اجرای کارزار خرابکاری علیه غرب کرده‌اند؛ اهدافی از مدیران دفاعی و شرکت‌های لجستیکی گرفته تا کسب‌وکارهای مرتبط با اوکراین. در سال گذشته، پهپادهای ناشناس در نزدیکی پایگاه‌های نظامی در آمریکا، بریتانیا و آلمان و همچنین بالای کارخانه‌های تسلیحاتی در نروژ مشاهده شده‌اند.

به گفته کیتلین لی، متخصص جنگ پهپادی در مؤسسه رند در واشنگتن، سلاح‌ها و فناوری‌های باارزش در این مکان‌ها «اهداف بزرگ و جذابی برای بازیگران دولتی و غیردولتی هستند».

او می‌گوید: «اکنون زمان سرمایه‌گذاری در دفاع‌های ضدپهپادی است.»

گزینه‌های کم‌هزینه برای محافظت از هواپیماها شامل استفاده از پناهگاه‌های مستحکم، پراکنده کردن اهداف در پایگاه‌های مختلف، استتار آن‌ها یا حتی ساخت طعمه‌های جعلی است.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، ماه گذشته برنامه‌ای ۱۷۵ میلیارد دلاری به نام «گنبد طلایی» را اعلام کرد که از سلاح‌های فضایی برای محافظت از کشور در برابر موشک‌های دوربرد استفاده می‌کند.

در این برنامه، اشاره‌ای به دفاع در برابر پهپادها نشده است، در حالی که به گفته لی، دفاع در برابر پهپادها می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا آن‌ها در ارتفاع پایین و با سرعت کم پرواز می‌کنند و در رادار ممکن است شبیه پرندگان به نظر برسند. همچنین، این پهپادها می‌توانند از داخل مرزهای یک کشور پرتاب شوند، برخلاف موشک‌های مافوق صوت که از خارج شلیک می‌شوند.

فابیان هینز، متخصص موشکی و پژوهشگر مؤسسه IISS می‌گوید، پهپادها «ظرفیت خرابکاری قابل‌توجه» توسط یک دولت یا گروه متخاصم را «به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند». «چه تعداد هدف در یک کشور وجود دارد؟ چگونه می‌توان هر یک از آن‌ها را در برابر چنین تهدیدی به‌خوبی محافظت کرد؟»

تفکر خلاقانه و غیرمتعارف اوکراین

در «عملیات تارعنکبوت»، اوکراین اعلام کرد که «پهپادهای دید اول شخص« (FPV) ـــ پهپادهایی که با اتکا به تصاویر دوربین ثابت نصب شده بر روی آن‌ها هدایت می‌شوند ـــ پرواز کند را به‌صورت مخفیانه به روسیه منتقل کرده است. این پهپادها در کانتینرهای چوبی قرار داده شده و سپس با کامیون به نزدیکی پایگاه‌های هوایی در مناطق ایرکوتسک در سیبری، مورمانسک در قطب شمال، آمور در خاور دور و همچنین دو پایگاه در غرب روسیه منتقل شدند.

سرویس امنیت اوکراین (SBU) اعلام کرد که این پهپادها دارای قابلیت‌های خودکار پیشرفته‌ای بودند و بخشی از پرواز آن‌ها توسط اپراتور و بخشی دیگر با استفاده از هوش مصنوعی هدایت می‌شد که در صورت قطع سیگنال، آن‌ها را در مسیر از پیش برنامه‌ریزی‌شده هدایت می‌کرد. چنین فناوری هوش مصنوعی احتمالاً پنج سال پیش برای اوکراین در دسترس نبود.

ویدئوی منتشرشده توسط سرویس امنیت اوکراین نشان می‌داد که پهپادها بر فراز و زیر هواپیماهای روسی حرکت می‌کنند، برخی از این هواپیماها با لاستیک پوشانده شده بودند. کارشناسان معتقدند که این لاستیک‌ها ممکن است برای گمراه کردن سیستم‌های هدف‌گیری خودکار با تغییر شکل ظاهری هواپیما یا برای ارائه حفاظت ابتدایی استفاده شده باشند.

داگلاس باری می‌گوید: «نحوه‌ای که اوکراینی‌ها این عملیات را سازمان‌دهی کردند، خلاقانه بود و به‌وضوح روس‌ها را کاملاً غافلگیر کرد.»

تصاویر ماهواره‌ای تحلیل‌شده توسط آسوشیتد پرس نشان داد که در پایگاه هوایی بلایا در ایرکوتسک، که یکی از پایگاه‌های اصلی نیروی بمب‌افکن دوربرد روسیه است، هفت بمب‌افکن منهدم شده‌اند. دست‌کم سه بمب‌افکن توربوپراپ چهارموتوره Tu-95 و چهار بمب‌افکن مافوق صوت دوموتوره Tu-22M تخریب شده‌اند.

از زمان آغاز تهاجم تمام‌عیار روسیه در سال ۲۰۲۲، ارتش اوکراین که از نظر تسلیحاتی و تعداد نیرو در تنگنا قرار دارد، رویکردی خلاقانه به جنگ اتخاذ کرده است. نیروهای اوکراینی از طعمه‌های چوبی برای شبیه‌سازی سیستم‌های دفاع هوایی گران‌قیمت HIMARS آمریکا استفاده کردند تا موشک‌های روسیه را به خود جذب کنند، یگان‌های ضدپهپادی مجهز به وانت تشکیل دادند و از تسلیحات غنیمتی بازسازی‌شده بهره بردند.

کارشناسان این حمله روز یکشنبه را با عملیات اسرائیل در سال گذشته مقایسه کردند که در آن پیجرهای مورد استفاده اعضای گروه شبه‌نظامی حزب‌الله به‌صورت تقریباً همزمان در لبنان و سوریه منفجر شدند. اسرائیل همچنین از پهپادهای کوچک انفجاری برای حمله به اهدافی در لبنان و ایران استفاده کرده است.

ایالات متحده بیش از یک دهه پیش از پهپادهای پرداتور برای کشتن شبه‌نظامیان در افغانستان از فاصله هزاران مایلی استفاده کرد. پیشرفت‌های فناوری، این قابلیت‌ها را در پهپادهای کوچک‌تر نیز فراهم کرده است.

هینز این وضعیت جنگ پهپادی را با توسعه تانک مقایسه کرد که در سال ۱۹۱۶ در جنگ جهانی اول معرفی شد. مهندسان در آن زمان به دنبال یافتن بهترین راه برای ادغام تانک‌ها در سناریوهای میدان نبرد بودند و از وسایل نقلیه کوچک تا غول‌پیکر با «۱۸ برجک» را بررسی کردند تا در نهایت به نسخه‌ای که در جنگ جهانی دوم استفاده شد، رسیدند.

او درباره پهپادها گفت: «ما در مرحله کشف این موضوع هستیم و همه چیز چنان سریع تغییر می‌کند که آنچه امروز کار می‌کند، ممکن است فردا کارآمد نباشد.»

تأثیر حمله بر عملیات روسیه در اوکراین

بمب‌افکن‌های Tu-95 که هدف اوکراین قرار گرفتند، «عملاً غیرقابل جایگزین» هستند زیرا دیگر تولید نمی‌شوند، به گفته هینز، کارشناس IISS. اوکراین همچنین اعلام کرد که یک هواپیمای هشدار زودهنگام و کنترل A-50، مشابه هواپیماهای آواکس(AWACS) غرب که حملات هوایی را هماهنگ می‌کنند، را هدف قرار داده است. تعداد این هواپیماها در روسیه حتی کمتر است.

توماس ویتینگتون از مؤسسه خدمات متحد سلطنتی در لندن می‌گوید: «به هر شکلی که حساب کنید، این برای روسیه هزینه‌بر است. میلیاردها دلار خسارت در حال انباشته شدن است.»

او افزود که روسیه باید هواپیماهای آسیب‌دیده را تعمیر کند، از هواپیماهای باقی‌مانده بهتر محافظت کند و توانایی خود را برای مختل کردن چنین عملیاتی بهبود بخشد. کارشناسان همچنین پیشنهاد کردند که این حملات ممکن است مسکو را وادار به تسریع برنامه جایگزینی Tu-95 کند.

اگرچه این حمله آسیب‌پذیری‌های روسیه را برجسته کرد، مشخص نیست که آیا منجر به کاهش حملات هوایی علیه اوکراین خواهد شد یا خیر.

روسیه در طول جنگ بر غلبه بر دفاع هوایی اوکراین با استفاده از پهپادها، از جمله پهپادهای طعمه بدون بار انفجاری، تمرکز کرده است. در برخی شب‌ها در ماه گذشته، مسکو بیش از ۳۰۰ پهپاد پرتاب کرد.

لی گفت: «حتی اگر اوکراین توانسته باشد بخش قابل‌توجهی از نیروی بمب‌افکن روسیه را آسیب بزند، کاملاً مشخص نیست که نیروی بمب‌افکن در این مرحله از جنگ نقش کلیدی داشته باشد.»

داده‌های نیروی هوایی اوکراین که توسط آسوشیتد پرس تحلیل شده، نشان می‌دهد که از جولای ۲۰۲۴ تا دسامبر ۲۰۲۴، روسیه ۱۴ بار از بمب‌افکن‌های Tu-22M3 و Tu-95 علیه اوکراین استفاده کرده، اما تقریباً هر شب از پهپادها بهره برده است.

لی افزود که عملیات روز یکشنبه ممکن است توانایی روسیه برای انجام حملات موشکی استراتژیک را به‌طور موقت کاهش دهد، اما احتمالاً راه‌هایی برای جبران آن پیدا خواهد کرد.