آمریکا به ایران اجازه غنی‌سازی محدود را می‌دهد

دولت ترامپ طرحی را پیشنهاد داده که به ایران اجازه می‌دهد به‌صورت محدود و در سطح پایین به غنی‌سازی اورانیوم ادامه دهد.

این پیشنهاد در واقع پلی دیپلماتیک است برای عبور از وضعیت فعلی ــ که در آن ایران با سرعت در حال تولید اورانیوم با غنای نزدیک به درجه تسلیحاتی است ــ به‌سمت هدف نهایی آمریکا یعنی توقف کامل غنی‌سازی در خاک ایران.  اما هنوز مشخص نیست که آیا ایرانی‌ها با این طرح موافقت خواهند کرد یا خیر.

طبق این پیشنهاد، ایالات متحده در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای برای ایران نقش تسهیل‌گر خواهد داشت و مذاکره درباره احداث تأسیسات غنی‌سازی تحت مدیریت یک کنسرسیوم متشکل از کشورهای منطقه را دنبال خواهد کرد. ایران نیز پس از دریافت منافع مشخص‌شده در این طرح، موظف خواهد بود غنی‌سازی در داخل خاک خود را متوقف کند.

به گفته مقام‌های ایرانی و اروپایی که به‌شرط ناشناس‌ماندن صحبت کرده‌اند، این طرح پیشنهادی در آخر هفته گذشته به ایران ارائه شده و مقامات تهران اعلام کرده‌اند که در روزهای آینده پاسخ خواهند داد.

این اولین نشانه ملموس از زمان روی کار آمدن ترامپ است که ممکن است ایالات متحده و ایران به راهی برای مصالحه دست یابند که مانع از بروز جنگی منطقه‌ای بر سر تلاش‌های هسته‌ای تهران شود.

با این حال، جزئیات هنوز مبهم است، شکاف بین دو طرف در برخی مسائل اساسی پابرجاست و سیاست داخلی در هر دو کشور پیچیده است. آقای ترامپ در دوره نخست ریاست جمهوری‌اش توافق دوران اوباما را لغو کرد؛ توافقی که هدف آن نیز جلوگیری از دستیابی ایران به بمب هسته‌ای بود.

کنسرسیوم منطقه‌ای با شرکت آمریکا

بر اساس طرح کنونی، در سال‌های آغازین اجرای آن ــ که طی آن تأسیسات غنی‌سازی جدید برای تولید سوخت نیروگاهی با همکاری کشورهای عربی ساخته می‌شود ــ ایران اجازه خواهد داشت در سطح پایین به غنی‌سازی ادامه دهد. این در حالی‌ست که ترامپ روز دوشنبه در رسانه‌های اجتماعی گفته بود: «ایالات متحده هیچ‌گونه غنی‌سازی اورانیوم را نخواهد پذیرفت». (احتمال دارد منظور او مرحله نهایی توافق پیشنهادی بوده باشد، نه دوره‌ گذار آن.)

ایده کنسرسیوم منطقه‌ای در واقع قرار است ایران را در چارچوبی از همکاری با کشورهایی همچون ایالات متحده، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و دیگران قرار دهد؛ چارچوبی که اجازه تولید سوخت با ‌درجه غلظت کم برای نیروگاه‌ها را می‌دهد و همزمان تلاش می‌کند مانع از آن شود که ایران سوخت را برای ساخت بمب به‌تنهایی غنی‌سازی کند.

اما یکی از مسائل حل‌نشده کلیدی آن است که آیا رهبری ایران با توافقی نهایی که بر اساس آن هیچ سوخت هسته‌ای در خاک کشور تولید نشود، موافقت خواهد کرد یا نه. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، روز سه‌شنبه گفت: «ما برای غنی‌سازی اورانیوم نیاز به اجازه هیچ‌کس نداریم.»

اسرائیل نیز نسبت به هرگونه توافقی که ایران را صاحب ظرفیت هسته‌ای باقی بگذارد، به‌شدت بدبین است و بارها گفته اکنون زمان مناسب برای حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران است، با استناد به ضعف پدافند هوایی تهران و شرایط شکننده متحدان منطقه‌ای‌اش مانند حماس و حزب‌الله.

با این حال، ایران همچنان دارای زرادخانه‌ای قدرتمند از جنگ‌افزارهای متعارف از جمله موشک‌های بالستیک است که می‌تواند اسرائیل، همسایگان خلیج فارس و پایگاه‌های نظامی آمریکا در منطقه را هدف قرار دهد.

مقام‌های ایرانی هشدار داده‌اند که در صورت حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای‌شان، به‌شدت پاسخ خواهند داد، از پیمان عدم اشاعه خارج خواهند شد و دسترسی بازرسان بین‌المللی به سایت‌ها را قطع خواهند کرد.

به گفته مقام‌های ایرانی و اروپایی، متن طرح جدید که توسط استیو ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، تهیه شده، در بسیاری از مسائل کلیدی به‌طور مبهم نگاشته شده که نشان‌دهنده لزوم مذاکرات گسترده‌ بعدی است.

برای نمونه، مشخص نیست این توافق با آنچه ترامپ هفته گذشته گفت مطابقت دارد یا نه؛ او گفته بود توافق باید طوری باشد که «ما هرچه بخواهیم را بگیریم و هرچه بخواهیم را نابود کنیم». مقام‌های ارشد ایرانی این سخنان پرطمطراق را «خیال‌پردازی» خوانده‌اند.

عراقچی:‌یک گشایش دیپلماتیک در راه است

عراقچی روز دوشنبه در حاشیه دیدارهایی در مصر گفت ایران به‌زودی «پاسخی مناسب» به آمریکا خواهد داد. او افزود: «بدون به‌رسمیت شناختن حق ما برای غنی‌سازی اورانیوم، توافقی در کار نخواهد بود.»

وی در ادامه ابراز اطمینان کرد که یک گشایش دیپلماتیک در راه است که مانع از بحران‌های بیشتر خواهد شد.

پیش‌تر برخی جزئیات این پیشنهاد توسط وب‌سایت Axios گزارش شده بود.

کارولین لویت، سخنگوی کاخ سفید، درباره طرح پیشنهادی ویتکاف گفت: «رئیس‌جمهور ترامپ بارها تأکید کرده که ایران نباید هرگز به سلاح هسته‌ای دست یابد.»

او در بیانیه‌ای به نیویورک‌تایمز افزود: «نماینده ویژه ویتکاف طرحی دقیق و قابل‌قبول برای رژیم ایران ارسال کرده و به نفع آن‌هاست که آن را بپذیرند. دولت به‌دلیل احترام به روند مذاکرات، درباره جزئیات آن با رسانه‌ها صحبت نخواهد کرد.»

هرگونه پیشرفتی در این مذاکرات یک پیروزی دیپلماتیک برای ترامپ خواهد بود؛ به‌ویژه در شرایطی که تلاش‌هایش برای برقراری آتش‌بس در جنگ اوکراین و روسیه شکست خورده است. دیپلماسی با ایران نیز به‌نوبه خود غیرمنتظره بوده؛ به‌ویژه آن‌که او پس از خروج از توافق اوباما، در سال ۲۰۲۰ دستور ترور یکی از ژنرال‌های ارشد ایران را صادر کرد. در پاسخ، مقام‌های آمریکایی ایران را متهم کرده‌اند که برای ترور ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی ۲۰۲۴ آدمکش اجیر کرده بود. ایران این اتهام را رد کرده است.

به‌گفته دو مقام ایرانی، طرح پیشنهادی دولت ترامپ مشخص نکرده که برای توقف برنامه هسته‌ای ایران، چه اقداماتی باید انجام گیرد.

ایران میلیاردها دلار در ساخت دو سایت اصلی غنی‌سازی خود، یعنی نطنز و فردو، و در توسعه برنامه پیشرفته هسته‌ای‌اش سرمایه‌گذاری کرده؛ برنامه‌ای که منبعی برای غرور ملی تلقی می‌شود. به‌گفته یکی از مقام‌های مطلع، تعطیلی این تأسیسات هم تحقیرآمیز خواهد بود و هم دشوار از نظر توجیه داخلی.

این تأسیسات صدها دانشمند را نیز به کار گرفته‌اند ـــ از جمله برخی از بااستعدادترین متخصصان کشور ـــ و دولت نگران است در صورت بیکاری، بسیاری از آن‌ها از کشور خارج شوند، آن‌هم در حالی‌که هنوز ساختار کنسرسیوم شکل نگرفته است. اسرائیل در سال‌های گذشته چندین دانشمند هسته‌ای برجسته ایران از جمله محسن فخری‌زاده را ترور کرده است.

پیشنهاد همکاری آمریکا در ساخت نیروگاه جدید در ایران

در این پیشنهاد همچنین احتمال همکاری آمریکا در ساخت نیروگاه جدید در ایران مطرح شده است. ایران در حال حاضر تنها یک نیروگاه هسته‌ای فعال دارد که با کمک روسیه ساخته شده و تأمین می‌شود. ایران اعلام کرده قصد دارد ۱۰ نیروگاه دیگر نیز بسازد. (پروژه‌ای مشابه در دهه ۱۹۹۰ برای کره شمالی از سوی دولت کلینتون طراحی شده بود، اما ده سال بعد شکست خورد و کره شمالی نخستین آزمایش تسلیحاتی خود را انجام داد.)

پیشنهاد جدید آمریکا مشخص نکرده که کدام‌یک از صدها تحریم اعمال‌شده علیه ایران در صورت دستیابی به توافق نهایی لغو خواهد شد. ایران اعلام کرده که تنها در صورت رفع کلیه تحریم‌ها، نه فقط تحریم‌های هسته‌ای، توافق را امضا خواهد کرد.

مقام‌های ایرانی تصریح کرده‌اند که بدون کاهش هم‌زمان تحریم‌ها، هیچ محدودیتی در برنامه هسته‌ای خود اعمال نخواهند کرد؛ به‌ویژه درباره رقیق‌سازی یا صادرات ذخایر عظیم اورانیوم غنی‌شده‌ای که به‌گفته نهاد نظارتی سازمان ملل، می‌تواند برای ساخت ۱۰ بمب اتمی کافی باشد.

ایالات متحده طی سال‌ها ایران را به دلیل پیشبرد برنامه هسته‌ای، حمایت از تروریسم، کمک به روسیه در جنگ اوکراین، توطئه برای ترور مقامات غربی و نقض حقوق بشر، هدف تحریم‌های شدید نفتی و بانکی قرار داده است.

مقام‌های ایرانی می‌گویند به دونالد ترامپ اعتماد ندارند؛ نه‌تنها به‌دلیل خروج یک‌جانبه او از توافق هسته‌ای دوران اوباما، بلکه به‌خاطر اظهارات متناقض مقام‌های آمریکایی در هفته‌های اخیر. یکی از مباحث اصلی در تهران این است که واشنگتن چه تضمینی خواهد داد تا آقای ترامپ یا جانشینانش در آینده ایران را از کنسرسیوم کنار نگذارند.

در حالی‌که نتیجه مذاکرات هنوز مشخص نیست، استراتژی پیشنهادی استیو ویتکاف رفته‌رفته شفاف‌تر می‌شود.

کنسرسیوم پیشنهادی قرار است سوخت هسته‌ای مورد نیاز ایران و دیگر کشورهای منطقه را که به‌دنبال توسعه برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای یا تحقیقاتی هستند، تأمین کند. در این سازوکار، کشورها فعالیت‌های یکدیگر را زیر نظر خواهند داشت و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ــ نهاد وابسته به سازمان ملل متحد ــ نیز بر روند تولید و مصرف سوخت هسته‌ای نظارت خواهد کرد و در صورت مشاهده انحراف به‌سوی برنامه تسلیحاتی هشدار خواهد داد.

احداث تاسیسات غنی‌سازی در یکی از جزایر خلیج فارس

با این حال، در این پیشنهاد به‌روشنی مشخص نشده که تأسیسات غنی‌سازی قرار است کجا احداث شود. ایالات متحده تأکید دارد که این تأسیسات نباید در خاک ایران باشد، اما مقام‌های ایرانی بر استقرار آن در داخل کشور پافشاری می‌کنند و تأکید دارند که بر اساس معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، از حق غنی‌سازی برخوردارند.

ایران اگرچه عضو این معاهده است، تاکنون «پروتکل الحاقی» آن را که بازرسان آژانس را از امکان نظارت گسترده‌تری برخوردار می‌سازد، تصویب نکرده است.

در طرح ایالات متحده اشاره‌ای به محل احتمالی تأسیسات نشده، اما برخی مقام‌های عمان و عربستان سعودی پیشنهاد ساخت این تأسیسات در جزیره‌ای در خلیج فارس را مطرح کرده‌اند؛ پیشنهادی که شاید به هر دو طرف امکان ارائه تفسیر مطلوب‌شان را بدهد: ایران می‌تواند بگوید همچنان در حال غنی‌سازی است و آمریکا نیز تأکید کند که این فرایند در خاک ایران انجام نمی‌شود.

به گفته دو مقام ایرانی، جمهوری اسلامی از اصل ایده کنسرسیوم استقبال کرده است، چرا که نمی‌خواهد مذاکرات به شکست بینجامد. با این حال، مذاکره‌کنندگان ایرانی در نظر دارند در دور بعدی گفتگوها، ساخت تأسیسات در یکی از جزایر ایران را پیشنهاد دهند؛ جزایری چون کیش یا قشم که از پیش مطرح شده‌اند.

ایران مالکیت این جزایر را در اختیار دارد و احتمالاً استدلال خواهد کرد که استقرار تأسیسات در آن‌ها به معنای حفظ غنی‌سازی در خاک ایران است. با این‌حال، چنین تأسیساتی نسبت به سایت‌های فعلی ایران ــ که عمدتاً زیرزمینی‌اند و یکی از آن‌ها در دل کوه برای مقابله با حمله احتمالی اسرائیل ساخته شده ــ بسیار آشکارتر خواهند بود.

یکی دیگر از متغیرهای ناشناخته، واکنش اسرائیل به این طرح آمریکایی است. آقای ویتکاف در جریان یکی از نشست‌های مذاکره در رم با ران درمر، از مشاوران نزدیک نخست‌وزیر بنیامین نتانیاهو، دیدار کرد. دو کشور در طول مذاکرات در تماس منظم بوده‌اند، حتی در شرایطی که نتانیاهو همچنان بر گزینه اقدام نظامی پافشاری می‌کند.

در ایران، همانند ایالات متحده، اقلیتی از سیاستمداران تندرو با هرگونه امتیازدهی به آمریکا به‌شدت مخالف‌اند. این افراد پیشنهاد آمریکا را شکستی برای ایران دانسته و خواستار خروج از مذاکرات شده‌اند. با این حال، نفوذ آن‌ها محدود است، زیرا آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، با ادامه مذاکرات با هدف دستیابی به توافق موافقت کرده است.

برخی تحلیل‌گران ایده کنسرسیوم را راه‌حلی «برد-برد» می‌دانند؛ راه‌حلی که به ایران امکان حفظ آبرو را می‌دهد و همزمان متحدان منطقه‌ای و ناظران آمریکایی را در فعالیت‌های هسته‌ای ایران دخیل می‌سازد. این سازوکار همچنین نگرانی ایالات متحده از وقوع رقابت منطقه‌ای برای غنی‌سازی را کاهش می‌دهد.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، می‌گوید: «حتی اگر دو طرف بر سر این ایده به توافق برسند، همچنان باید بر سر جزئیات به نتیجه برسند. همچنین به راه‌حلی موقت نیاز دارند، چون تشکیل کنسرسیومی عملیاتی احتمالاً چند سال زمان خواهد برد.»

او افزود: «تا زمانی که اختلاف بر سر مسائل بنیادی، به‌ویژه حق غنی‌سازی اورانیوم، پابرجاست، توافق نهایی دور از دسترس خواهد بود. در بهترین حالت، طرفین می‌توانند بر سر سندی کلی درباره چارچوب‌های توافق آینده به تفاهم برسند.»

فرناز فصیحی، دیوید ای.سنگر و جاناتان سوان
نیویورک تایمز / ۳ ژوئن ۲۰۲۵