خبرگزاری کار ایران (ایلنا)

بحران کاغذ برای خانواده فرهنگ و هنر جدی است؛ صنعت چاپ خوابیده و نشریات دست به اقدامات انتحاری مانند تعدیل گسترده نیرو، تعطیلی و کاهش صفحان خود زده‌اند. بحرانی که به اعتقاد کارشناسان رسانه خبر از آینده‌ای تیره برای روزنامه‌نگاری ایران می‌دهد.

به گزارش خبرنگار ایلنا، «کاغذ» یک‌سالی است که با ما بازی خطرناکی را شروع کرده است؛ یا چون ماهی در آب شده و یافتنش هزاران ترفند و قلاب مخصوص می‌خواهد، یا مثل شب به سیاهی پیوسته و برای دیدنش چشم مسلح لازم است. چشم مسلح و قلاب‌های مخصوص را هم همه ندارند؛ باید برای داشتن‌شان، سرمایه هنگفتی در جیب داشت و دل را به بازار آزاد کاغذ زد تا بلکه اندکی از نیاز را با چندبرابر قیمت به دست آورد.

طی دو سال اخیر، با گسترش نابسامانی‌های اقتصادی و گرانی کالاها از یک‌سو و بحران کاغذ از سویی دیگر، بسیاری از نشریات کاغذی و خبرگزاری‌ها با تصمیم سخت تعطیلی، کاهش صفحات و حتی تعدیل نیروهای گسترده روبرو شدند. بحران افزایش هزینه، تبعات زیادی داشته که کمابیش دامن همه رسانه‌ها چه خصوصی و چه وابسته به نهادهای دولتی را گرفته و با وجود سپری شدن چند ماه از تشکیل کارگروه کاغذ از سوی دولت برای ساماندهی واردات این کالای اساسی، همچنان تب بازار برای کاغذ داغ است و همین امر رسانه‌ها را وادار به انتخاب روش‌هایی موقت برای ادامه حیات کرده است.

تا اطلاع ثانوی تعداد صفحات روزنامه را کم می‌کنیم

اردیبهشت امسال بود که «جواد دلیری» سردبیر روزنامه ایران از کاهش هشت صفحه‌ای این روزنامه به علت آنچه «بحران جدی کاغذ» می‌خواند، خبر داد.

دلیری در صفحه توییتر خود گفته بود به دلیل بحران جدی کاغذ، از یکشنبه (۲۲اردیبهشت) و تا اطلاع ثانوی هشت صفحه از صفحات روزنامه ایران را کاهش می‌دهیم و این روزنامه به جای ۲۴ صفحه در ۱۶ صفحه روی دکه می‌آید.

او درباره این تصمیم گفته بود: «مجبوریم به فکر کاهش تیراژ، کاهش صفحات و تعطیل کردن روزنامه در بین تعطیلی‌ها باشیم تا مصرف کاغذ را کاهش دهیم و روزهای بیشتری دوام بیاوریم. مشکلاتی از قبیل افزایش قیمت کاغذ، زینک و مرکب و دیگر هزینه‌های جاری در کنار کاهش منابع درآمدی مطبوعات از مواردی است که رسانه‌های مکتوب را گرفتار کرده است. بحران کاغذ به حدی جدی است که تیراژ بسیاری از روزنامه‌ها در دوماه گذشته به یک سوم کاهش پیدا کرده است و براساس اطلاعاتی که من دارم برخی روزنامه‌ها تا یکی دو شب دیگر بیشتر کاغذ ندارند.»

اندکی بعد از این خبر، «نیلوفر قدیری» عضو شورای سردبیری روزنامه همشهری هم از کاهش هشت صفحه‌ای این روزنامه تا اطلاع ثانوی خبر داد؛ همشهری که در ۲۴ صفحه منتشر می‌شد مانند روزنامه ایران به ۱۶ صفحه رسید چراکه به گفته خانم قدیری «بحران کاغذ آتش به جان مطبوعات زده است.»

محمود مختاریان (استاد دانشگاه علامه طباطبایی و روزنامه‌نگار پیشکسوت) در گفتگو با ایلنا، نگاهی به ریشه‌های بحران رسانه‌ها داشته و می‌گوید: «افزایش نرخ دلار، قیمت سایر اجناس و خدمات را هم افزایش داد و از آنجا که حدود ۹۵ درصد کاغذ ما وارداتی است، با افزایش قیمت کاغذ روزنامه‌ها، هزینه‌های تولید رسانه‌های مکتوب هم بسیار بیشتر شد. اما علاوه بر شرایط اقتصادی و افزایش قیمت کاغذ، مشکل اصلی در دولتی بودن رسانه‌هاست که نقد و زندگی جاری مردم در آنها نیست.»

چشم‌انداز روشنی برای آینده مطبوعات در ایران دیده نمی‌شود

محمود صدری (مترجم، مدیر انتشارات دنیای اقتصاد و روزنامه‌نگار) درباره آینده مطبوعات با شرایط کنونی نگاه خوش‌بینانه‌ای ندارد و معتقد است «هرچند دستمزدی که به خبرنگار پرداخت می‌شود ناچیز است اما مجموع آن برای کارفرما قابل توجه است.»

او در این زمینه به ایلنا می‌گوید: امسال شاهد بودیم هزینه کاغذ بالاتر رفته، توان خرید مردم کاهش پیدا کرده و اولین اثرش حذف هزینه‌های فرهنگی و کاهش خرید روزنامه و تعدیل نیروی بیشتر است. بنابراین معتقدم چشم‌انداز روشنی برای آینده مطبوعات در ایران دیده نمی‌شود.

محمود صدری با اشاره به مساله تعدیل نیرو و اخراج خبرنگاران که به بحرانی در مطبوعات تبدیل شده، می‌گوید: بارها گفته‌ام رسانه و روزنامه هم مثل هر بنگاه دیگری باید بتواند اقتصادی اداره شود. اگر مدیرش نتواند دخل و خرج کند و ناگزیر به کاهش هزینه‌هایش شود، تنها محل صرفه‌جویی‌اش بخش ستادی است؛ تعدیل و اخراج نیروها موضوعی غم‌انگیز و تلخ است اما مدیر رسانه هم مجبور به این کار است.

صدری تصریح می‌کند: وقتی رسانه نیروی‌اش را کاهش می‌دهد کیفیت تولید محتوایش هم پایین می‌آید. اما این به‌نظرم انتخابی ناگزیر و از سر ناچاری است و خودشان هم قطعا این را می‌دانند. یا باید کل رسانه را تعطیل کنی یا با این روش‌ها حیات رسانه. فرقی ندارد بنگاه موردنظر روزنامه باشد یا کفش‌سازی؛ برای اینکه دخل و خرج خود را هماهنگ کند باید هزینه‌هایش را پایین بیاورد.

حیف است ۲۰۰ سال روزنامه‌نگاری کشور متلاشی شود

هرچند که ماه‌هاست کارگروه کاغذ در وزارت ارشاد برای رسیدگی به این بحران تشکیل شده و قرار بر نظارت و سازماندهی واردات کاغذ و ابزار صنعت چاپ بوده اما باوجود گذشت چند ماه از تشکیل این کارگروه و تخصیص ارز دولتی به کاغذ و وارد شدن چند محموله، هنوز اثری از کاهش این بحران به چشم نمی‌خورد.

مختاریان که خود از روزنامه‌نگاران پیشکسوت و استاد دانشگاه علامه طباطبایی است، می‌گوید: عموم روزنامه‌نگاران ما از نظر مالی در وضعیت بد مالی قرار دارند و این مساله در رسانه نمود پیدا می‌کند. بسیاری از روزنامه‌ها صفحات چهار رنگ‌شان را تک‌رنگ کرده‌اند و همین سبب شده جذابیت بصری‌شان را از دست بدهند و برخی روزنامه‌ها هم دیگر روزهای پنجشنبه منتشر نمی‌شوند.

محمود مختاریان با تاکید بر اینکه «حیف است ۲۰۰ سال روزنامه‌نگاری کشور متلاشی شود» تصریح می‌کند: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید مدیران رسانه‌ها را دعوت به هم‌فکری کرده و راهکار طلب کند. همه باید به ساماندهی مشکلات رسانه‌ها کمک کنیم اگرنه آسیب جدی در انتظارمان است؛ احترام امامزاده با متولی است، باید جایگاه روزنامه‌نگار را بالا برد و تحقیرش نکرد. وزارت ارشاد باید همه‌جوره از رسانه حمایت کند تا بیشتر از این آسیب نبیند.

***

دلیل تعطیلی روزنامه‌ها و اخراج خبرنگاران چیست؟

تعطیلی روزنامه‌ها و اخراج خبرنگاران از کجا آب می‌خورد و نقش رشد شبکه‌های اجتماعی و گسترش فضای مجازی در افزایش نابه‌سامانی‌های اقتصاد رسانه‌ها چیست؟ در بخش دوم از گزارشِ بررسی بحران اقتصادی رسانه‌ها در ایران، با محمود مختارین و محمود صدری دو کارشناس این حوزه گفتگو کرده‌ایم.

به گزارش خبرنگار ایلنا، پایه‌های روزنامه‌نگاری و مطبوعات ایران در دو سال اخیر، بیش از هر زمان دیگری روی شنِ روان بوده است؛ لرزان و غیرقابل اعتماد. از بحران کاغذ گرفته تا تامین منابع مالی و رشد شبکه‌های اجتماعی همه از عواملی بوده‌اند که رسانه‌های ایرانی را به صنعتی رو به افول شبیه کرده‌اند که چراغش روز به روز کم‌سوتر می‌شود. در بخش اول «نگاهی به بحران اقتصادی رسانه‌ها در ایران»، موضوع بحران کاغذ را مورد بررسی قرار دادیم و در بخش دوم به دیگر دلایل تعطیلی و کاهش صفحات روزنامه‌ها و تعدیل نیروی گسترده رسانه‌ها پرداخته‌ایم و اینکه رشد شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی چقدر در کمرنگ‌تر شدن تاثیرگذاری رسانه‌های مکتوب و خبرگزاری‌ها نقش داشته است؟ برای بررسی این موضوع با محمود مختاریان (استاد دانشگاه علامه طباطبایی و روزنامه‌نگار پیشکسوت) و محمود صدری (مترجم، مدیر انتشارات دنیای اقتصاد و روزنامه‌نگار) گفتگو کرده‌ایم.

با روزنامه‌نگاری به‌روز جهان کنار نیامدیم

گسترش فضای مجازی و نقشی که شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسانی مانند تلگرام، توییتر و اینستاگرام در ایران پیدا کرده، دیگر مطبوعات و خبرگزاری‌های رسمی تنها مرجع اطلاع‌رسانی و انتشار اخبار نیستند. کاربران با یک گوشی موبایل به راحتی به تازه‌ترین خبرها دسترسی پیدا می‌کنند و آن را انتشار هم می‌دهند. تحولی که به نظر می‌رسد باعث شده تیراژ و فروش نشریات مکتوب و حتی بازدید خبرگزاری‌های رسمی را هم تحت تاثیر قرار دهد.

از محمود مختاریان (استاد دانشگاه علامه طباطبایی و روزنامه‌نگار پیشکسوت) درباره رشد گسترده شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر و جا ماندن رسانه‌های رسمی از آن می پرسیم که می‌گوید: «ما با روزنامه‌نگاری به‌روز جهان و تحولی که شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی داشته، کنار نیامده‌ایم» و ادامه می‌دهد: نیروی خوب روزنامه‌نگاری تربیت نکردیم، کوتاه‌نویسی و ارزش افزوده نداریم و در زمینه تولید محتوا دچار ضعف جدی هستیم. از سوی دیگر در طول ۲۰ سال گذشته دائم روزنامه‌نگاران‌مان را تحقیر کردیم و نشریات را به بهانه‌های مختلف بستیم.

مختاریان با تاکید بر اینکه «در این سال‌ها از رسانه‌هایمان به عنوان قدرت ملی استفاده نکردیم» یادآور می‌شود: امروز نیازمند نگاه جدیدی به تحولات جهان و اعتبار بخشیدن به کسانی هستیم که در رسانه‌ها کار می‌کنند.

دوری رسانه‌ها از وظایف اصلی‌شان یکی از علت‌های کم‌فروش شدن مطبوعات است

اما آیا می‌توان بحران رسانه‌ها در زمینه جذب مخاطب طی سال‌های اخیر را تنها به به تحول شبکه‌های اجتماعی نسبت داد؟

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به مسائل اثرگذار دیگر بر این بحران، با بیان اینکه «در طول این سال‌ها نیروی خوب و سردبیران حرفه‌ای تربیت نکردیم» تصریح می‌کند: یکی از اتفاقاتی که فضای رسانه‌ای را دچار آفت کرد افزایش ناگهانی تعداد روزنامه‌ها در دوره اصلاحات بود در حالی‌که نیروی متخصص و سردبیری که چینش، سوژه‌یابی، مخاطب‌شناسی، تیم‌سازی و از همه مهم‌تر گرافیک بداند برای این تعداد تربیت نکرده بودیم.

مختاریان با اشاره به اینکه یکی از علل دوری مردم از رسانه‌ها دوری از وظایف اصلی‌اش است، می‌گوید: وظیفه اصلی رسانه نقد، برجسته‌سازی، بسترسازی، اعتمادسازی، فرهنگ‌سازی، تمدن‌سازی و موج‌آفرینی است. ما باید بتوانیم در رسانه‌هایمان موجی در خدمت منافع ملی کشور ایجاد کنیم. اما رسانه ما چقدر در خدمت این نقد است؟ تقریبا هیچ.

این روزنامه‌نگار پیشکسوت خاطرنشان می‌کند: عموم روزنامه‌نگاران ما از نظر مالی در وضعیت بد مالی قرار دارند و این مساله در رسانه نمود پیدا می‌کند. بسیاری از روزنامه‌ها صفحات چهار رنگ‌شان را تک‌رنگ کرده‌اند و همین سبب شده جذابیت بصری‌شان را از دست بدهند و برخی روزنامه‌ها هم دیگر روزهای پنجشنبه منتشر نمی‌شوند.

تاثیر توسعه فضای مجازی بر کاهش آگهی‌های بخش خصوصی

با این حال برخی از روزنامه‌نگاران و مدیران رسانه معتقدند رشد شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها باعث کمرنگ‌تر شدن نشریات مکتوب شده و در نتیجه بخش خصوصی ترجیح می‌دهد آگهی‌هایش را به رسانه‌های جدیدی بدهد که احتمالا بیشتر از روزنامه توسط مردم دیده می‌شود.

محمود صدری (مترجم، مدیر انتشارات دنیای اقتصاد و روزنامه‌نگار) درباره تاثیر رشد و توسعه فضای مجازی بر کاهش آگهی‌های بخش خصوصی می‌گوید: حرف مدیران رسانه و روزنامه‌نگاران در این زمینه درست است که این اتفاق رخ داده اما همه موضوع را نمی‌گویند. در این مساله علاوه بر اینکه پای دولت در میان است، موضوع کارآمدی رسانه‌های بخش خصوصی هم مطرح است.

فیلترینگ، میدان بازی را از مطبوعات رسمی ربوده است

نقش دولت در این شرایط چیست و چه کسانی باید برای ساماندهی این وضعیت وارد عمل شوند؟ اینها سوالاتی است که مطرح می‌شود و محمود صدری برای آن جواب‌های جالبی دارد.

صدری تصریح می‌کند: اگر دولت‌ها امکان می‌دادند که نشریات بتوانند در فضای مجازی آزادانه فعالیت کنند، فشارهایی مانند فیلترینگ نبود و مقداری باب سخن گفتن بازتر و آزادتر بود، به‌جای اینکه رسانه‌های ناشناخته و غیررسمی در این فضا میدان را دست بگیرند، مطبوعات رسمی کشورمان می‌توانستند در فضای مجازی فعال شوند و حرف‌شان را بزنند. طبیعتا کسی که آزادانه حرف می‌زند، برنده می‌شود و مطبوعات رسمی از آنها جا می‌مانند که این وجه از ماجرا به دولت‌ها مربوط می‌شود.

آیا با وجود این رویدادها و قوانینی که به نظر نمی‌رسد به این زودی‌ها خیال تغییر داشته باشد، خبر از راه‌حل‌هایی برای درمان موقت زخم رسانه‌ها نیست؟

در عصر جدید ارتباطات مطبوعات باید به سمت رویکردهای تحلیلی بروند

این مترجم و مدیر انتشارات دنیای اقتصاد خاطرنشان می‌کند: مطبوعات باید بدانند در عصر جدید ارتباطات که خبرها در لحظه مخابره می‌شود دیگر نمی‌توانند به انتشار خبر اکتفا کنند؛ بلکه باید به سمت رویکردهای تحلیلی بروند و محتوایی تولید کنند که اگر دو روز بعد هم منتشر شد، کسی آن را نداشته باشد.

محمود صدری یادآور می‌شود: حالا سوال اینجاست که وقتی مدیر رسانه توان تامین مالی نیروهایش را ندارد چطور می‌تواند به چنین تولید محتوایی برسد و در نتیجه فروش کند؟ متاسفانه این چرخه‌ای است که مطبوعات ما را گرفتار کرده است و تنها راه قوی شدن نشریات این است که دولت پایش را از این عرصه بیرون بکشد.

محمود مختاریان هم در این زمینه با اشاره به اینکه در همه جای جهان؛ رسانه با مساله فراگیری شبکه‌های اجتماعی مواجه شده، می‌گوید: اما آسیب‌پذیری رسانه‌های دیگر کشورها از این موضوع نهایتا ۵ درصد بوده نه اینکه ناگهان مانند ایران رسانه‌ها ۸۰ درصد آسیب ببینند.