الهه محمدی / روزنامه هم‌میهن

* باوجود مشوق‏‌های فرزندآوری در مناطق محروم از زنان حمایت دارویی نمی‏‌شود
* دادن مکمل‏‌های کلسیم، آهن، اسید فولیک و مولتی‏‌ویتامین که طبق طرح مکمل یاری وزارت بهداشت باید از یک ماه پیش از زایمان تا چهار ماه بعد از آن به زنان باردار مناطق محروم داده شود، قطع شده است

در سفره‌ای که همواره خالی‌تر از حد نیاز است، آخرین سهم از آنِ مادر است. این قصه مشترک بیشتر زنان بارداری است که در مناطق محروم بچه‌دار می‌شوند؛ مثل زنان باردار مناطقی در استان سیستان و بلوچستان که حالا فعالان اجتماعی‌اش به «هم‌میهن» خبر می‌دهند چندسال است که دادن مکمل‌های دارویی رایگان به آنها قطع یا کم شده است؛ زنانی که در مناطق کم‌‌برخوردار و فراموش‌شده ایران، در سنینی که هنوز کودکی از چهره‌‌شان رخت نبسته، پای سفره عقد نشانده می‌‌شوند، بلافاصله بارداری را تجربه می‌‌کنند و پیش از آنکه تن و جان‌شان فرصت ترمیم و رشد پیدا کند، بار دیگر در چرخه مداوم زایمان، شیردهی، کار خانگی و بی‌‌خوابی گرفتار می‌شوند.

همین فقر مزمن و تغذیه ناکافی، سال‌هاست که وزارت بهداشت را به تدوین طرح توزیع مکمل‌های بارداری در مناطق محروم واداشته؛ طرحی که در برهه‌هایی بیشتر بر کاغذ جاری‌ بوده تا در زندگی واقعی زنان. حالا از این مناطق خبر می‌رسد که در بسیاری از مراکز بهداشت، یا مکملی برای توزیع وجود ندارد یا نیروی کافی برای مشاوره و پیگیری. کمبود آموزش پرسنل، نبود سیستم پایش مؤثر و موانع مالی، این برنامه‌ها را به سایه‌ای از آنچه باید باشند، تبدیل کرده‌اند.

در سراوان، یکی از مناطق محروم سیستان و بلوچستان با روستاهای زیاد و راه‌های صعب‌العبورش، حدود پنج سال است که مکمل‌های دارویی رایگان قطع شده است. این را فرحناز امراللهی، مدیرعامل موسسه پرتو که در این منطقه در حال خدمت‌رسانی آموزشی و غذایی به مردم منطقه است به «هم‌میهن» می‌گوید. مکمل‌های کلسیم، آهن، اسیدفولیک و مولتی ویتامین که طبق طرح مکمل یاری وزارت بهداشت باید از یک ماه پیش از زایمان تا چهارماه بعد از آن به زنان باردار مناطق محروم داده شود، قطع شده است: «من با رئیس شبکه بهداشت سراوان که صحبت کردم قطع‌شدن این داروهای مکمل را تایید کرد و گفت، حدود چهار سال است که این داروها متوقف شده است.»

چند بهورز در روستاهای توابع ایذه و امیدیه هم به «هم‌میهن» می‌گویند، مکمل‌های دارویی رایگان به زنان باردار داده می‌شود اما همیشگی نیست. به گفته آنها بعضی مواقع آنقدر این مکمل‌ها کم است که نیامده تمام می‌شوند و عملاً پاسخگوی زنان فقیر بارداری که پول برای خریدن مکمل‌های دارویی ندارند، نیست. برای پیدا کردن دلیل قطع شدن این مکمل‌ها، باید سر را به سمت موضوعات دیگری برگرداند؛ یکی از اعضای انجمن‌های خیریه فعال در بلوچستان به «هم‌میهن» می‌گوید، یکی از دلایل توزیع‌نشدن مکمل‌ها، قاچاق آن‌هاست. به گفته او، حدود پنج سال قبل، خبرهایی از قاچاق این داروها به پاکستان و افغانستان به گوش می‌رسد؛ پدیده‌ای مشابه قاچاق شیرخشک و مواد اولیه آن. او می‌گوید، ممکن است عده‌ای که پشت‌شان گرم است، مکمل‌های دارویی توزیع‌شده را هم قاچاق کنند.

احمد اسماعیل زاده مدیر دفتر بهبود تغذیه

اما احمد اسماعیل‌زاده، مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، این موضوع را قبول ندارد و به «هم‌میهن» می‌گوید مکمل‌ها آنقدر به‌طور عمده به زنان باردار داده نمی‌شود که عده‌ای بخواهند آن‌ها را قاچاق کنند: «حالا شاید تیمی ‌پشت این داستان باشد که بخواهد به صورت مدون این کار را انجام دهد، اما من این موضوع را نمی‌توانم تصدیق کنم. کارشناسان ما نظارت‌ها را ادامه خواهند داد.»

مسئولان وزارت بهداشت می‌گویند دانشگاه‌های علوم پزشکی در شهرهای مختلف، مسئول اختصاص بودجه مکمل‌های دارویی رایگان برای زنان باردارند اما مسئولان دانشگاه علوم پزشکی زاهدان که مسئول تهیه مکمل‌های دارویی برای زنان باردار در مناطق محروم است به پیگیری‌های «هم‌میهن» در این باره پاسخی ندادند و ترجیح دادند سکوت کنند.

فقر غذایی در زنان باردار، قطع مکمل‌ها

در گوشه ‌و کنار جهان، میلیون‌ها زن باردار هر روز با شکمی ‌خالی و امیدی لرزان به زندگی‌‌شان و آینده نگاه می‌‌کنند. فقر غذایی، این بحران خاموش، سال‌‌هاست که در بسیاری از کشورها ازجمله ایران، چهره‌‌ای زنانه به خود گرفته؛ چهره‌ای که برای زنان باردار و فرزندان‌شان پرمخاطره‌تر است و برای استان‌‌های محروم ایران، خشن‌تر و بی‌رحم‌‌تر.

پژوهشی که وضعیت فقر و ناامنی غذایی در مناطق شهری ایران در سال ۱۴۰۱ را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که تنها ۴۵ درصد از ساکنان شهری از امنیت غذایی بهره‌مند بوده و ۵۵ درصد ساکنان مناطق شهری دچار فقر غذایی‌اند. در بعضی استان‌های محروم مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خراسان جنوبی و کرمان، بیش از ۳۰ درصد جمعیت دچار درجاتی از ناامنی غذایی‌اند و طبق گزارش‌های وزارت بهداشت و پژوهش‌های دانشگاهی، سوءتغذیه در کودکان زیر ۵ سال در این مناطق بالاتر از میانگین کشوری است.

دی‌ماه ۱۳۹۸، گزارشی از سوی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان منتشر شد که نشان می‌داد شاخص‌های سوءتغذیه در سیستان و بلوچستان دوبرابر استان‌های کشور است و دسترسی به غذای سالم موردنیاز در این استان برای همگان به‌ویژه زنان باردار و کودکان امکان‌پذیر نیست. در این گزارش آمده بود ۲۰ درصد کودکان زیر پنج سال در سیستان و بلوچستان مبتلا به سوءتغذیه‌اند، به عارضه‌های لاغری، کم‌وزنی و کوتاه‌قدی دچار شده‌اند و ازنظر امنیت غذایی در مرز هشدار قرار دارند.

به‌دلیل وجود همین آمارها بود که وزارت بهداشت تصمیم بر توزیع رایگان مکمل‌های دارویی در مناطق محروم گرفت اما فرحناز امراللهی، مدیرعامل موسسه پرتو که حدود هشت سال است در منطقه سراوان بلوچستان برای جلوگیری از ترک تحصیل دانش‌آموزان و مهارت آموزشی درحال فعالیت است به «هم‌میهن» می‌گوید، از تابستان ۱۳۹۹ متوجه شده که چهار سال است مکمل‌های دارویی که در مناطق محروم به زنان باردار تا چهار ماه بعد از تولد فرزند داده می‌شود، قطع شده است: «از آنجایی که ما در حوزه آموزش دانش‌آموزان فعالیت داریم این موضوع برای ما هم حائز اهمیت است. علاوه بر اینکه خود مادران برای ما مهمند اما تولد نوزادانی که بعداً به کودکان مدرسه‌ای تبدیل می‌شوند هم اهمیت دارد.

وقتی این خبر را شنیدیم مشکل برایمان جدی شد و از طریق مراکز بهداشت شروع به توزیع این مکمل‌ها کردیم. جدای از اینکه کمبود این ویتامین‌ها موجب ضعف در مادران باردار و زایمان‌کرده می‌شود، نوزادان آنها هم ممکن است در آینده دچار مشکلات ذهنی و جسمی ‌شوند. ما این کمک‌ها را سه‌بار دیگر هم تکرار کردیم که با کمک شرکت‌های دارویی بود.» او می‌گوید بعضی از مادران در منطقه سراوان وزن نمی‌گیرند و از نظر تغذیه‌ای مشکلات زیادی دارند: «اما این موضوع باید به گوش وزارت بهداشت و حتی خود رئیس‌جمهور هم برسد تا چاره‌ای برای آن بیاندیشند تا دوباره توزیع این مکمل‌های دارویی را برقرار کنند. به‌ویژه اینکه تعدد بارداری و نرخ رشد جمعیت در این مناطق خیلی بیشتر از مناطق دیگر کشور است.

در سیستان و بلوچستان نرخ رشد جمعیت ۵ درصد است درحالی‌که آمار کلی کشور ۱/۲ درصد است. وسایل پیشگیری از بارداری که رایگان توزیع می‌شد، قطع شده است و کسانی که می‌خواهند از این وسایل استفاده کنند برای تهیه آن باید به شهرها بروند که راه‌ها دور و کرایه‌های ماشین گران است. مشوق‌هایی که برای افزایش جمعیت در نظر گرفته شده به‌درد کسانی که در اینجا بارداری‌های پی‌درپی دارند، نمی‌خورد. زنانی که از سنین پایین مثلاً از ۱۵ سالگی درحال زایمانند، به‌شدت ضعیف‌اند و اگر این مکمل‌ها که برایشان بسیار ضروری است، نباشد دچار مسائل بیشتری می‌شوند.»

فقر اقتصادی، کمبود آگاهی

برای جبران کمبودهای تغذیه‌ای، مصرف مکمل‌های دارویی در دوران بارداری توصیه می‌شود. مکمل‌هایی مانند آهن، اسید فولیک، ویتامین D و کلسیم نقش مهمی ‌در تأمین نیازهای تغذیه‌ای مادر و جنین دارند. با این حال، دسترسی به این مکمل‌ها برای زنان باردار در مناطق محروم با چالش‌هایی مواجه است، ازجمله هزینه‌های بالا و کمبود آگاهی درباره اهمیت مصرف آن‌ها. کمبود مواد مغذی مانند آهن، ویتامین D و کلسیم در دوران بارداری می‌تواند منجر به عوارضی نظیر زایمان زودرس، کم‌وزنی نوزاد و اختلالات رشد شود. بعضی از گزارش‌های دانشگاهی نشان می‌دهند که درصد قابل‌توجهی از زنان باردار ایرانی در مناطق محروم از کم‌خونی ناشی از فقر آهن رنج می‌برند. 

سیما سبحانی، پزشک روستای دهک از توابع سراوان هم به «هم‌میهن» از کمبود مکمل‌های دارویی برای زنان باردار در این منطقه محروم می‌گوید: «مکمل‌های دارویی قبلاً بهتر ارائه می‌شد اما در چند سال اخیر علاوه بر کمبود واکسن‌های روتین و مهمی ‌که باید به اطفال تزریق شود، مکمل‌های دارویی هم که باید برای زنان باردار به‌صورت رایگان از سوی خانه‌های بهداشت توزیع شود، موجود نیست. تنها مکملی که به‌صورت خیلی محدود به این زنان داده می‌شود، قرص آهن است و اصلاً قرص‌های ویتامین D، کلسیم و مولتی ویتامین‌ها را در اختیار نداریم. این کمبودها در یکی، دو سال اخیر بسیار بیشتر شده است.»

به گفته او خیران هر چندوقت یک‌بار هزینه‌ای را برای پزشکان واریز می‌کنند و آنها و بهورزان برای زنان باردار این مکمل‌ها را خریداری می‌کنند: «ما این مکمل‌ها را فقط می‌توانیم به زنان خیلی فقیر و ضعیف بدهیم، نه به همه مادران باردار چون حتی این قرص‌هایی که با هزینه خیران هم می‌خریم به اندازه کافی نیست. حتی مکمل‌هایی که باید به نوزادان هم داده شود دیگر توزیع نمی‌شود.»

سبحانی علاوه بر فقر غذایی، فقر فرهنگی را هم درباره این موضوع مهم می‌داند: «در اینجا سن تولد بسیار پایین است، دختران ۱۴ ساله ازدواج می‌کنند و بلافاصله باردار می‌شوند. خود این زنان در سن رشد هستند و وقتی باردار می‌شوند عملاً ماده غذایی کمی ‌به خودشان می‌رسد. بعد از بچه اول بلافاصله بچه دوم را بادار می‌شوند و بعد سومی ‌و... بعضی از خانواده‌ها بسیار فقیرند و آن مواد لازمی‌ که باید زنان باردار مصرف کنند به آن‌ها نمی‌رسد. زنان بعد از زایمان هم بیشتر سهم سفره را به فرزندان و همسرشان می‌دهند و به خودشان چیزی نمی‌رسد.

بسیاری از این زنان به پزشک مراجعه نمی‌کنند و بالطبع دارویی هم دریافت نمی‌کنند. ما به‌عنوان پزشکان روستاها خودمان سعی می‌کنیم به‌صورت مرتب به مادران باردار سر بزنیم و اقلام مورد نیازشان را تامین کنیم.» به گفته او بسیاری از زنان در این منطقه دردهای زیادی دارند که با انواع و اقسام قرص‌ها خوب نمی‌شود اما با کلسیم دردشان تسکین پیدا می‌کند: «یعنی آنها آنقدر کمبود کلسیم دارند که به‌صورت بیماری بروز پیدا می‌کند.

زنان باردار باید از همه گروه‌های غذایی ویتامین دریافت کنند، به‌ویژه از ماهی، گوشت قرمز و سفید، حبوبات و مغزیجات که عملاً از سفره بسیاری از خانواده‌های ایرانی به‌ویژه خانواده‌هایی که در مناطق محروم  مثل بلوچستان زندگی می‌کنند حذف شده است. تالاسمی‌مینور در استان سیستان و بلوچستان بیداد می‌کند و مادرانی که تالاسمی‌ و فقر آهن دارند،  بدن‌شان دچار مشکلات عدیده‌ای است. خیلی کم مادر بارداری پیدا می‌شود که گروه‌های غذایی و مکمل‌ها را به‌صورت کامل دریافت کند.»

توصیه‌هایی که اجرای‌شان سخت است

شواهد موجود نشان می‌دهد که مکمل‌سازی متعادل انرژی و پروتئین، به بهبود رشد جنین کمک می‌کند و ممکن است خطر مرده‌زایی، تولد نوزاد با وزن کم و نوزادان کوچک‌تر از سن بارداری را کاهش دهد، به‌ویژه در میان زنان باردار دچار سوءتغذیه. مصرف مکمل‌های با پروتئین بالا در دوران بارداری مفید به نظر نمی‌رسد و ممکن است برای جنین مضر باشد. در کنار اینها، مشاوره‌های تغذیه‌ای دوران بارداری با هدف افزایش دریافت انرژی و پروتئین مادر هم می‌تواند در افزایش دریافت پروتئین و کاهش خطر زایمان زودرس مؤثر باشد اما در مناطق محرومی‌ مانند سیستان و بلوچستان عملی‌کردن این توصیه‌ها کار آسانی نیست.

طیبه سمیعی‌زاده‌طوسی، استادیار آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایرانشهر و عضو حامیان کانون سلامت زنان ایرانشهر به «هم‌میهن» می‌گوید، چون فقر غذایی در ایرانشهر بسیار زیاد است و عده‌ای حتی بیش از دو ماه هم شده که گوشت نخورده‌اند یا توان خرید دیگر مواد غذایی را ندارند: «بهزیستی خیلی ضعیف عمل می‌کند، کسانی که دچار معلولیت‌اند خدمات خوبی دریافت نمی‌کنند، به‌دلیل فقرشان در این منطقه به سمن‌ها مراجعه می‌کنند و سمن‌ها هم به آنها کمک می‌کنند یا بسیاری از افراد توانایی خرید داروهای روانپزشکی‌شان را ندارند و خیران به آنها کمک می‌کنند. توان خرید مردم در داروهایشان بسیار کم شده است.»

فرحناز امراللهی، مدیرعامل موسسه پرتو هم می‌گوید، مادرانی که تعداد فرزندان‌شان زیاد است به‌دلیل فقر ترجیح می‌دهند که سر سفره، غذایشان را به بچه‌های‌شان ببخشند و به همین دلیل دچار سوءتغذیه‌اند: «دولت باید در این زمینه ورود کند چون سمن‌ها نمی‌توانند این افراد را همیشه تامین کنند. بعضی از این داروها مثل مولتی‌ویتامین به‌شدت گران است و ما شاید بتوانیم تعداد کمی ‌از این قرص‌ها را برای عده‌ای از مادران تهیه کنیم.» به گفته او، از دوره‌ای که کارت هماهنگی سوخت به سوختک‌شان داده شد، این مردان توانستند درآمد خوبی داشته باشند و بالطبع وضع غذایی مردم هم بهتر شده بود: «اما اخیراً مرز پاکستان بسته شد، روی تغذیه مردم تاثیر گذاشت و سوءتغذیه در بین زنان بیشتر است.»

توزیع می‌کنیم، اعتبار نداریم

با همه این حرف‌ها اما احمد اسماعیل‌زاده، مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت به هم‌میهن می‌گوید، برنامه مکمل‌یاری رایگان برای همه گروه‌های سنی طبق دستورالعمل شبکه بهداشت و درمان ازجمله برای زنان باردار در کل کشور درحال انجام است. گرچه او هم می‌گوید در این مسیر مشکلاتی وجود دارد: «مشکلی که ما در برنامه مکمل‌یاری داریم این است که اعتبارات این برنامه با وجود اینکه از سوی وزارت بهداشت تخصیص پیدا می‌کند اعتبارات محدودی است و به همین دلیل، همین پوشش‌دهی برنامه مکمل‌یاری در کل گروه‌های سنی آن مقداری که مدنظر ماست، نیست. در حال حاضر این پوشش‌دهی بسته به بودجه‌ای که به دانشگاه‌های علوم پزشکی تخصیص پیدا می‌کند، حدود ۴۵ تا ۵۵ درصد است اما باتوجه به اهمیت سلامت زنان باردار و کودکان حتی اگر دانشگاهی محدودیت اعتبار هم دارد، اولویت با این گروه است.»

او درباره کمبود این مکمل‌ها در بعضی از مناطق محروم کشور می‌گوید: «شاید گزارش‌هایی درباره اتمام این مکمل‌ها به دست ما رسیده باشد اما به‌طورکلی چنین گزارشی که سه یا چهار سال است که در سراوان یا دیگر مناطق محروم توزیع این مکمل‌ها قطع شده، نداشته‌ایم. در شبکه‌های بهداشت و درمان هر گروه سنی‌ای یک فواصل مراجعه به مراکز درمانی برای دریافت این مکمل‌ها دارد.

مثلاً زنان باردار در فاصله زمانی سه ماهه و شش ماهه باید برای دریافت این مکمل‌ها مراجعه کنند. احتمال دارد ولی موقتاً در مراکز بهداشتی این مکمل‌ها قطع شده باشد یا دانشگاهی کمبود بودجه برای تامین این قرص‌ها داشته باشد اما به‌معنی قطع کلی این مکمل‌ها نیست. ما به‌طور مرتب پیگیریم که بودجه برای تامین این مکمل‌ها کم نشود. اخیراً هم مکاتبه‌ای کردیم که بودجه مکمل‌ها در ۸ منطقه کم‌برخوردار که از بودجه یک درصدی بیمه روستایی که به وزارت بهداشت داده شود، تامین می‌شود ۲۵ درصد افزایش پیدا کند.»

اسماعیل‌زاده در این باره می‌گوید، مادرانی که به شبکه‌های بهداشت و درمان در دوران باردای مراجعه می‌کنند مکمل‌های اسید فولیک همراه با ید و مکمل مولتی‌ویتامین را به‌صورت رایگان دریافت می‌کنند: «باتوجه به نتایج حاصل از ششمین پایش وضعیت یُد جامعه، ما برای دانشگاه‌های علوم پزشکی اجبار کردیم که به‌جای توزیع مکمل‌های اسید فولیک، از اسید فولیک با یُد استفاده کنند. با وجود اینکه قیمت اسید فولیک با یُد از ساده آن بالاتر است اما برای سلامت بیشتر زنان باردار، جلوگیری از سقط جنین و برای بالا بردن بهره هوشی کودکان، توزیع این قرص‌ها را اجباری کردیم.»

به گفته او، دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت جدیداً نامه‌ای نوشته و در آن خواسته که دقیقاً اعلام شود اعتباراتی که برای تهیه مکمل‌ها اختصاص داده می‌شود دقیقاً چه شده است: «دانشگاه‌ها حق این را ندارند که اعتبارات تهیه مکمل‌های دارویی را جای دیگری استفاده کنند تا مثلاً به کارمندان‌شان حقوق بدهند! اما اعتبارات محدود است؛ مثلاً در جایی ممکن است یک میلیارد تومان برای تامین مکمل‌های دارویی نیاز باشد اما اعتباری که داده می‌شود ۴۰۰ یا ۵۰۰ میلیون تومان است. اما بازرسی‌ها از همین تخصیص بودجه صورت می‌گیرد و مستندات جدی‌تر جمع‌آوری خواهد شد.»

زهرا طاولی، رئیس اداره سلامت مادران وزارت بهداشت هم به «هم‌میهن» می‌گوید، این دفتر با همکاری دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت همفکری می‌کند که چه مکمل‌هایی را باید در بسته‌ها بگذارند که به مادران باردار مناطق محروم داده شود. او درباره میزان توزیع این مکمل‌ها می‌گوید: «این موضوع بستگی به دانشگاه‌های علوم پزشکی دارد که با پولی که وزارت در اختیار آنها می‌گذارد آیا مکمل‌ها را خریداری می‌کند یا برای کار دیگری استفاده می‌کند. خودشان مسئول خریداری و توزیع این مکمل‌ها هستند و اداره ما نظارت‌کننده بر این موضوع نیست.» به گفته او مکمل‌های بارداری در مناطق محروم شامل اسید فولیک و یُد از یک‌ماه قبل از بارداری تا سه ماه بعد از زایمان است و در سه‌ماهه دوم و سوم هم قرص‌های آهن و مولتی‌ویتامین باید به این مادران داده شود.

قانون جوانی جمعیت و کمبود ویتامین

چند سال از اجرایی‌شدن قانون جوانی جمعیت می‌گذرد و آنطور که کارشناسان، پزشکان، بهورزان و خود زنان می‌گویند این قانون دردی از درد زنان باردار مناطق محروم دوا نکرده؛ زنانی که دیگر وسایل پیشگیری از بارداری رایگان در اختیار ندارند، با فقر اقتصادی‌شان مدام در حال زایمانند و مکمل‌های دارویی و بسته‌های غذایی کافی هم دریافت نمی‌کنند.

طیبه سمیعی‌زاده‌طوسی، استاد دانشگاه علوم پزشکی ایرانشهر و عضو حامیان کانون سلامت زنان ایرانشهر می‌گوید،  زاد و ولد در استان سیستان و بلوچستان آمار بالایی دارد و بعد از اجرایی شدن قانون جوانی جمعیت و جمع‌آوری وسایل پیشگیری از باردای رایگان از خانه‌های بهداشت، این آمار بیشتر شده است: «ما مخالف افزایش جمعیت نیستیم اما زنان فقیری که نمی‌خواهند بارداری‌های متوالی داشته باشند با اجرای این قانون دچار مشکلات شده‌اند.» به گفته او زنان باردار توان خرید مکمل‌های دارویی را ندارند و ارائه رایگان این داروها به آنها جزو ضروریات است: «این زنان حتی توان خریدن پوشک، شیرخشک و شوینده‌ها را برای کودکان‌شان هم ندارند. اگر حرف از افزایش جمعیت می‌زنیم، باید به این موضوعات هم توجه کنیم. بسیاری از مادران دچار فقر شدید غذایی‌اند و با بارداری و زایمان وضعیت‌شان بدتر هم می‌شود. شاید باید برایشان یارانه ویژه یا حقوق ماهیانه در نظر بگیرند تا بتوانند حداقل زندگی خود و کودکان‌شان را تامین کنند.»

فرحناز امراللهی، مدیرعامل موسسه پرتو هم معتقد است، وزارت بهداشت باتوجه به اینکه رشد جمعیت را تشویق می‌کند، باید در این جهت و برای مقابله با خطری که جان مادران و آینده نوزادان را تهدید می‌کند، به تامین مکمل‌های دارویی توجه جدی نشان دهد.

سیما سبحانی، پزشک روستای دهک از توابع سراوان هم می‌گوید، بسیاری از زنان باردار در منطقه سراوان بارداری پرخطر دارند و نباید باردار شوند اما نمی‌توانند وسایل پیشگیری از بارداری را تهیه کنند و جان خود و فرزندشان به خطر می‌افتد: «بسیاری از مادران باردار از روش‌های پیشگیری از بارداری اطلاعی ندارند و قبلاً پیشگیری از بارداری را گناه می‌دانستند. البته الان آگاهی در این باره بیشتر شده است اما وسایل در اختیارشان نیست که بخواهند پیشگیری کنند. از بین مادران بارداری که به من مراجعه می‌کنند شاید از هر ۱۰ نفر، دو نفر باشند که بارداری با خواسته خودشان داشته باشند.»

او می‌گوید درست است که زاد و ولد باید بیشتر شود اما به چه قیمتی؟ :«وقتی مادری هنوز از زایمان قبلی ریکاوری نشده است دوباره باردار می‌شود. یا مادرانی که می‌گویند چندین فرزند کوچک دارند و پدرشان فوت کرده یا طلاق گرفته‌اند و در خرج روزانه آنها مانده‌اند. از چندسال پیش که غربالگری جنین را حذف کرده‌اند نوزادان بیشتری را دیده‌ام که با آنرمالی‌های زیادی به دنیا می‌آیند که قبلاً شاهدش نبودیم.»

احمد اسماعیل‌زاده، مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت هم با بیان اینکه ماده ۲۴ قانون جوانی جمعیت که درباره تامین اقلام و بسته‌های غذایی و بهداشتی برای مادران باردار و شیردهه زیر دو سال است، می‌گوید از زمانی که این قانون اجرایی شده این ماده به اجرا درنیامده است اما پارسال کم‌وبیش در ۸ استان کم‌برخوردار کشور اتفاق افتاد: «در اداره جوانی جمعیت وزارت بهداشت دنبال این هستند که این ماده را عملیاتی کنند و ظاهراً بودجه‌ای هم گرفته‌اند اما اعتبار بزرگی نیست که بشود برای همه مادران در کل کشور اجرایی‌اش کرد. ما برنامه‌ای برای مادران بارداری که محرومند داریم و برنامه دیگری هم وجود دارد که از طریق کمیته امداد کارت‌های مادران دارای سوءتغذیه ۳۵۰ هزار تومان شارژ می‌شود تا بتوانند مواد مغذی بخرند.»

فقر زنان جهانی است

طبق گزارش یونیسف، سوءتغذیه حاد در میان زنان باردار و شیرده در کشورهای درگیر فقر، جنگ و بحران اقتصادی، طی دو سال گذشته رشدی ۲۵ درصدی داشته است. افزایش قیمت مواد غذایی که بخشی از آن به‌دلیل جنگ اوکراین بوده، فشار بی‌سابقه‌ای بر جوامع آسیب‌پذیر وارد کرده است. در یکی از مطالعات گسترده در کشورهای کم‌درآمد، مشخص شد بیش از ۸۰ درصد زنان باردار دچار کمبودهای شدید ریزمغذی‌ها مانند فولیک، ویتامین B۱۲ و کولین‌اند. کمبود این مواد می‌تواند منجر به تولد نوزادان با وزن پایین، ناتوانی‌های ذهنی و حتی مرگ نوزاد شود.

دسترسی یا فقدان دسترسی به تغذیه مناسب مادران به‌طور مستقیم با نابرابری‌های اقتصادی جهانی مرتبط است: درحالی‌که مادران در کشورهای با درآمد بالا به‌طور منظم از ویتامین‌های دوران بارداری استفاده می‌کنند، در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، مانند نیجریه، بسیاری از زنان از این مراقبت پایه‌ای محرومند. کمبود ریزمغذی‌ها حدود دوسوم زنان در سن باروری در سراسر جهان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و زنان باردار به‌ویژه در مناطقی که دسترسی به رژیم‌های غذایی متنوع و مغذی محدود است، بسیار آسیب‌پذیرترند. این نابرابری هرساله موجب حدود ۲۹۵ هزار مرگ قابل پیشگیری مادران و میلیون‌ها مرگ قابل پیشگیری نوزادان می‌شود.

به‌طور جهانی، ۳۷ درصد از زنان باردار از کم‌خونی رنج می‌برند که خطر مرگ مادر، وزن پایین هنگام تولد و عوارض مادام‌العمر برای نوزاد را افزایش می‌دهد. ویتامین‌های دوران بارداری که به‌طور رسمی ‌با عنوان مکمل‌های چند ریزمغذی (MMS) شناخته می‌شوند، می‌توانند این کمبودها را به‌طور مؤثری جبران کنند، اما رساندن این مکمل‌ها به زنانی که بیشترین نیاز را دارند همچنان یک مانع بزرگ است.

در سپتامبر ۲۰۲۴، سازمان Evidence Action یک برنامه آزمایشی را در ۹۰ مرکز درمانی در نیجریه آغاز کرد تا از کمبود ریزمغذی‌ها ازجمله کم‌خونی جلوگیری کرده و سلامت مادران و نوزادان را بهبود بخشد. این اولین اقدام عملی این سازمان در قالب «شتاب‌دهنده»آن‌هاست برای بررسی چالش‌های تأمین مکمل  MMS، قرصی که حاوی ۱۵ ویتامین و ماده معدنی ضروری مخصوص زنان باردار است. هزینه تهیه مکمل MMS برای یک دوره کامل ۱۸۰ روزه (طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت) حدود ۲/۱۳ دلار به‌ازای هر زن است. باتوجه به هزینه پایین و اثربخشی بالا، محققان این اقدام را به‌عنوان یکی از بهترین سرمایه‌گذاری‌های جهانی معرفی کرده‌اند؛ به‌طوری‌که برای هر یک دلار سرمایه‌گذاری، حدود ۳۷ دلار بازده اقتصادی تخمین زده می‌شود.

هیچ منطقه‌ای در مسیر دستیابی به اهداف جهانی ۲۰۳۰ برای کاهش ۵۰ درصدی کم‌خونی یا کاهش ۳۰ درصدی وزن پایین هنگام تولد قرار ندارد. تغذیه مادران با برابری جنسیتی گره خورده است؛ سوءتغذیه سلامت زنان، توانمندی اقتصادی و استقلال آن‌ها را تضعیف می‌کند و چرخه‌ای از ناتوانی و فقر را بین نسل‌ها تداوم می‌بخشد.

اما می‌شود چرخه نابرابری را شکست. مدل‌های موفق بین‌المللی نشان می‌دهند که اگر مکمل‌های بارداری به‌شکل ساده، رایگان و در زمان مناسب به دست زنان برسد، اگر آموزش و پیگیری به‌طور پیوسته در جریان باشد و اگر زنان نه‌فقط گیرنده، بلکه تصمیم‌گیرنده و همراه این مسیر باشند، می‌توان زندگی هزاران مادر و کودک را نجات داد.

در واکنش به این وضعیت، یونیسف برنامه‌ای جهانی راه‌اندازی کرده که هدف آن ارائه مکمل‌ها، خدمات مشاوره‌ای و کمک‌های تغذیه‌ای به ۱۶ میلیون زن در ۱۶ کشور تا پایان سال ۲۰۲۵ است. این تلاش‌ها شاید نخستین گام واقعی برای مقابله با فقر غذایی زنان باردار در سطح جهانی باشد.