آیا مقامات ایران از حجاب اجباری دست کشیده‌اند؟

خبرگزاری فرانسه

زنانی که با موسیقی دی‌جی می‌رقصند، بی‌حجاب در نمایشگاه‌های هنری پیشرو قدم می‌زنند و در کافه‌ها استایل‌های مدرنی را به نمایش می‌گذارند که گویی از خیابان‌های اروپا آمده‌اند؛ صحنه‌هایی که تا مدت کوتاهی پیش تصورشان در جمهوری اسلامی ایران غیرممکن بود.

از اندکی پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ که شاهِ طرفدار غرب برکنار شد، قانون پوشش اسلامی زنان در اماکن عمومی در ایران لازم‌الاجرا بوده است. اما امروزه بی‌اعتنایی علنی به این قانون به پدیده‌ای رایج بدل شده است. در عین حال، مقامات جمهوری اسلامی همچنان بر اجباری بودن حجاب تأکید دارند و موج جدیدی از برخوردها را آغاز کرده‌اند که طی آن برخی چهره‌های مخالفِ حجاب اجباری بازداشت شده‌اند.

این وضعیت در مقطع حساسی برای حاکمیت ملاها رقم خورده است؛ نظامی که هنوز از تبعات جنگ ۱۲روزه اخیر با اسرائیل بیرون نیامده و در حالی که رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، اکنون ۸۶ سال دارد.

اعتراضات سراسری سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ که در پی مرگ مهسا امینی در بازداشت به‌دلیل ادعای «بدحجابی» شکل گرفت، همچنان در حافظه عمومی زنده است. تحلیل‌گران و فعالان می‌گویند مقامات طی ماه‌های گذشته تا حدی از شدت اجرای حجاب اجباری در زندگی روزمره کاسته‌اند، اما هرگز از این اصل ایدئولوژیک چشم نپوشیده‌اند و بیم آن می‌رود که هر لحظه موج تازه‌ای از سرکوب برای بازگرداندن آن آغاز شود.

رؤیا برومند، هم‌بنیان‌گذار و مدیر اجرایی «مرکز حقوق بشر عبدالرحمن برومند» در آمریکا، در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه گفت دیدن تصاویر زنان بی‌حجاب «دل‌گرم‌کننده» است و نشان‌دهنده فشار اجتماعی از پایین است، نه «اصلاحی که از بالا اعطا شده باشد».

او افزود: «آنچه امروز می‌بینیم بی‌تردید نتیجه سال‌ها نافرمانی مدنی زنان و دختران ایرانی است که برای گشودن و دفاع از اندک فضای آزادی در زندگی عمومی جنگیده‌اند.»

امروز دیدن زنان با موهای بافته، فرفری یا حتی بلوند در خیابان‌ها به امری معمول بدل شده است؛ در حالی که عده‌ای دیگر همچنان با حجاب سنتی یا چادر در سطح جامعه حاضر می‌شوند. این روند که در ماه‌های اخیر در تهران و دیگر شهرهای بزرگ بیشتر به چشم می‌خورد، اکنون نسل‌های مختلف را به‌نسبت‌های گوناگون دربر گرفته است. 

همچنین لباس‌های تنگ‌تر و پوشش‌هایی که شانه، پا یا شکم را نمایان می‌کنند، در میان برخی زنان رواج یافته و خشم محافظه‌کارانی را برانگیخته که چنین پوششی را نوعی «برهنگی در ملا عام» می‌دانند.

«بازگرداندن غول به چراغ» آسان نیست

برومند می‌گوید میزان اجرای قانون حجاب اجباری در نقاط مختلف کشور متفاوت است و مقامات همچنان برخی کسب‌وکارهایی را که از نظر آن‌ها قانون را رعایت نمی‌کنند، تعطیل می‌کنند.

او افزود در اوایل ماه جاری دو نفر که در جزیره کیش مسابقه ماراتنی برگزار کرده بودند بازداشت شدند؛ تصاویری که از آن رویداد در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد ده‌ها زن را نشان می‌داد که بی‌حجاب در خیابان‌ها می‌دویدند. همچنین کافه‌ای که نقطه آغاز و پایان آن ماراتن بود، پلمب شد.

آرش عزیزی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه ییل، در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه گفت: «نظام از اجرای سخت‌گیرانه حجاب اجباری تا حدی کوتاه آمده، اما به هیچ وجه از خودِ اصل آن صرف‌نظر نکرده است.»

او افزود: «چنین عقب‌نشینی بزرگی از نظر ایدئولوژیک برای رژیم غیرقابل‌پذیرش است. هنوز می‌بینیم که مکان‌هایی بسته می‌شوند و افراد به‌دلیل سهل‌انگاری در رعایت حجاب جریمه یا بازداشت می‌شوند. اما حاکمیت می‌داند بازگرداندن این وضعیت، مثل بازگرداندن غول به چراغ، کاری بسیار دشوار است.»

در هفته‌های اخیر، رویدادهای دیگری نیز در شبکه‌های اجتماعی بازتاب گسترده یافتند: از جمله مراسم افتتاح یک مرکز خرید در تهران که جوانان در آن با موسیقی دی‌جی می‌رقصیدند، و مسابقه‌ای در لیگ دسته‌دوم فوتبال ایران که حضور زنان ــ گرچه در بخش جداگانه‌ای از ورزشگاه ــ قابل توجه بود، اما بیشترشان بی‌حجاب و در حال تکان دادن شال‌های تیم میزبان دیده شدند.

حتی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، که از سال ۱۳۶۸ در رأس قدرت است، ماه گذشته از سوی برخی تندروها مورد انتقاد قرار گرفت؛ زیرا روزنامه وابسته به آن عکسی از نیلوفر قله‌وند، مربی پیلاتس کشته‌شده در حملات اسرائیل، منتشر کرده بود که به‌جای حجاب، کلاه بیسبال بر سر داشت.

در «هفته طراحی» در دانشگاه تهران نیز زنان بی‌حجاب آزادانه در میان آثار هنری تجربی رفت‌وآمد می‌کردند؛ اما این نمایشگاه به‌دنبال اعتراض روحانیون زودتر از موعد تعطیل شد — نشانه‌ای از آمادگی مقامات برای واکنش تند. 

خطر بازگشت سرکوب

قاضی‌القضات غلامحسین محسنی‌اژه‌ای اخیراً از آغاز «دور تازه‌ای از برخوردها» خبر داده و گفته است دستگاه‌های امنیتی مأمور شده‌اند جریان‌های «سازمان‌یافته مروّج بی‌حجابی و بی‌عفتی» را شناسایی و گزارش کنند. او هشدار داد با مسببان این جریان‌ها برخورد خواهد شد.

آیت‌الله خامنه‌ای نیز سوم دسامبر در سخنانی از حجاب دفاع کرد و گفت: «زن ایرانی با رعایت پوشش اسلامی می‌تواند در همه عرصه‌ها بیش از دیگران پیشرفت کند و هم در جامعه و هم در خانه نقش فعال داشته باشد.»

برنده جایزه نوبل صلح، نرگس محمدی، که از زمان آزادی موقتش در سال گذشته از پوشیدن حجاب در انظار عمومی خودداری کرده بود، در ۱۲ دسامبر در مراسم یادبود وکیلی که اخیراً درگذشته بود، همراه ده‌ها فعال دیگر بازداشت شد.

برومند هشدار داد: «خطر واقعی بازگشت و حتی تشدید سرکوب وجود دارد.»

کنشگران می‌گویند تصاویری از کافه‌ها و کنسرت‌ها ممکن است ظاهری از آزادی به نمایش بگذارد، اما در واقع سرکوب در ماه‌های اخیر و در پی جنگ با اسرائیل شدت گرفته است.

بازداشت نرگس محمدی تازه‌ترین مورد از برخورد با چهره‌های منتقد محسوب می‌شود. بنا بر گزارش‌ها، شمار اعدام‌ها در سال جاری از ۱۴۰۰ مورد فراتر رفته که صدها مورد بیش از سال گذشته است، و گروه‌هایی از جمله بهائیان ــ بزرگ‌ترین اقلیت دینی غیرمسلمان ایران ــ نیز با فشار و آزار بیشتر روبه‌رو شده‌اند.

به گفته برومند: «ما شاهد افزایش سرکوب در سایر حوزه‌ها هستیم، نه نوعی مصالحه یا معامله سیاسی.»

شکاف در ساختار سیاسی

حجاب اجباری از مؤلفه‌های اصلی نظام اسلامی در ایران است و پاسخی به آنچه مقامات «غرب‌زدگی» دوران پهلوی می‌خوانند، تلقی می‌شود.

با این حال، این موضوع در درون ساختار سیاسی نیز محل اختلاف است. چهره‌های میانه‌روتر، از جمله رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان، گفته‌اند نمی‌توان زنان را به رعایت حجاب مجبور کرد.

عزیزی در همین زمینه گفت: «خامنه‌ای بر ضرورت حجاب اصرار دارد، اما رهبری آینده جمهوری اسلامی، پس از درگذشت او، احتمالاً ناچار خواهد شد آنچه اکنون عملاً در جامعه رخ داده را رسمیت ببخشد و از حجاب اجباری صرف‌نظر کند.»