دومین سفر محرمانه کارشناسان هسته‌ای ایران به روسیه

مایلز جانسون در لندن و مکس سِدون در برلین
فایننشال تایمز / ۱۹ نوامبر ۲۰۲۵

آمریکا: این دیدار بخشی از تلاش تهران برای دستیابی به فناوری‌های حساس نظامی از مسکو است

دانشمندان و کارشناسان هسته‌ای ایران سال گذشته برای دومین بار به طور محرمانه به روسیه سفر کردند؛ سفری که به گفته‌ی آمریکا، در چارچوب تلاش تهران برای به دست آوردن فناوری‌های حساسی صورت گرفته که می‌توانند کاربردهایی در ساخت سلاح هسته‌ای داشته باشند.

این سفر که پیش‌تر علنی نشده بود، بخشی از سلسله تبادلات میان مؤسسات تحقیقات نظامی روسیه و «سازمان پژوهش و نوآوری دفاعی» (سپند) به شمار می‌رود. «سپند» نهادی وابسته به بخش نظامی ایران است که آمریکا آن را متهم می‌کند هدایت تحقیقات مربوط به سلاح هسته‌ای ایران را بر عهده دارد.

این دیدارها، که در اسنادی آمده و فایننشال تایمز به آن‌ها دست یافته، نخستین شواهدی است که نشان می‌دهد مسکو ظاهراً تمایل دارد با تهران درباره دانش بالقوه مرتبط با سلاح هسته‌ای همکاری کند. فایننشال تایمز صحت این اسناد را از طریق سوابق ثبتی شرکت‌ها، فهرست تحریم‌ها، داده‌های افشاشده‌ی سفر و دیگر مکاتبات تأیید کرده است.

دامنه کامل این همکاری و انتقال فناوری پیشرفته دارای کاربرد دوگانه هنوز روشن نیست. اما جیم لَمْسون، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات منع گسترش جیمز مارتین و تحلیلگر پیشین سیا، می‌گوید شواهد نشان می‌دهد دانشمندان وابسته به حوزه دفاعی ایران سال گذشته «در جست‌وجوی فناوری و تخصص لیزری بوده‌اند که می‌تواند به آن‌ها در ارزیابی و اعتبارسنجی طراحی یک سلاح هسته‌ای بدون انجام آزمایش انفجاری کمک کند».

ایران همواره تأکید کرده برنامه هسته‌ای‌اش کاملاً صلح‌آمیز است و روسیه نیز اعلام کرده با دستیابی جمهوری اسلامی به سلاح هسته‌ای مخالف است.

پیش از آنکه اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن امسال تأسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کنند، ایالات متحده گفته بود باور ندارد تهران برنامه تسلیحاتی خود را از سر گرفته باشد؛ اما اقدامات ایران باعث شده بود زمان لازم برای دستیابی به سلاح هسته‌ای ــ در صورت اتخاذ تصمیم سیاسی ــ کوتاه‌تر شود.

اسناد، مکاتبات و سوابق سفر که فایننشال تایمز مشاهده کرده نشان می‌دهد «دماوَندتِک» ــ یک شرکت پوششی وابسته به سپند، در نوامبر گذشته سفری را برای گروهی از متخصصان لیزر ایرانی از تهران به سن‌پترزبورگ ترتیب داده است.

این دانشمندان با شرکت «لیزر سیستمز» دیدار کردند. این شرکت روسی تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد و بر روی فناوری‌های دارای کاربرد غیرنظامی و همچنین پروژه‌های محرمانه نظامی کار می‌کند. لیزر سیستمز به درخواست فایننشال تایمز برای اظهار نظر پاسخ نداد.

تحقیق فایننشال تایمز در ماه اوت آشکار کرده بود که دماوندتک و مدیرعامل آن، علی کَلوَند، چندین دیدار میان دانشمندان هسته‌ای ایران و واسطه‌های تدارکات با دانشمندان و شرکت‌های روسی دارای پیوندهای نظامی و اطلاعاتی را ترتیب داده‌اند. این افراد با گذرنامه‌های دیپلماتیک ویژه و دارای شماره‌های متوالی که توسط وزارت خارجه ایران صادر شده بود سفر کردند.

وزارت خارجه آمریکا در اکتبر شرکت دماوَندتک و کلوَند را به دلیل فعالیت برای «سپند» و تلاش برای «تأمین اقلام مرتبط با توسعه دستگاه‌های انفجاری هسته‌ای از تأمین‌کنندگان خارجی» تحریم کرد. در این بیانیه افزوده شده بود آن‌ها «تسهیل‌کننده سفر کارشناسان هسته‌ای ایران به روسیه» بوده‌اند.

مکاتباتی که فایننشال تایمز مشاهده کرده نشان می‌دهد کلوَند و دماوَندتک سال گذشته سفر دوم دانشمندان ایرانی به روسیه را نیز ترتیب داده‌اند. به گفته مقام‌های غربی، این سفرها به یکدیگر مرتبط بوده‌اند.

در آوریل سال گذشته، دیمیتری واسیلیِف، مدیرعامل «لیزر سیستمز»، علی کلوَند و چهار نفر از کارمندان ادعایی دماوَندتک را برای بازدید از تأسیسات این شرکت در استرلنا در جنوب‌غرب سن‌پترزبورگ دعوت کرده بود. ایرانی‌ها در نوامبر این سفر را انجام دادند.

اسناد دانشگاهی و نهادی که فایننشال تایمز آن‌ها را بررسی کرده نشان می‌دهد افرادی که در این سفر حضور داشتند، کارمند دماوندتک نبودند، بلکه فیزیک‌دانان و مهندسانی از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ایران با پیوندهای نزدیک به مجموعه دفاعی کشور بودند.

این افراد شامل پژوهشگرانی از دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان، و دانشگاه صنعتی مالک‌اشتر هستند. دانشگاه صنعتی مالک‌اشتر  زیر نظر وزارت دفاع ایران اداره می‌شود و به دلیل نقش آن در فعالیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای، مدت‌هاست تحت تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا قرار دارد.

در متن دعوت‌نامه، این سفر «فرصتی برای همکاری فناورانه» توصیف شده بود. داده‌های پرواز که فایننشال تایمز بررسی کرده نشان می‌دهد کلوَند و این گروه بین ۷ تا ۱۱ نوامبر ۲۰۲۴ به روسیه سفر کرده‌اند.

آندری ساوین، پژوهشگر شرکت لیزر سیستمز، در فوریه ۲۰۲۵ به تهران سفر کرده و با نمایندگان دماوندتک و ــ بنا بر گفته فردی که از جزئیات سفر مطلع است ــ مقام‌هایی که گمان می‌رود وابسته به سپند بوده باشند دیدار کرده است. ساوین همچنین استاد دانشگاه دولتی فنی بالتیک است که یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های فنی-نظامی روسیه به شمار می‌رود. او به درخواست فایننشال تایمز برای اظهار نظر پاسخ نداد.

طبق اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت شرکت، «لیزر سیستمز» مجوز سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) برای انجام پروژه‌های دارای محرمانگی دولتی را دارد و همچنین از وزارت دفاع روسیه مجوز توسعه انواع سلاح‌ها تحت نظارت مستقیم این وزارتخانه در محل شرکت را دریافت کرده است.

در مقابل، بنا بر اعلام وزارت خارجه آمریکا، دماوَندتک در ساختار تحقیقاتی وابسته به بخش نظامی ایران نقش یک واسطه تدارکاتی را ایفا می‌کند و برای تهیه قطعاتی از تأمین‌کنندگان خارجی تلاش می‌کند که تحت رژیم‌های کنترل صادرات جهانی محدود شده‌اند.

فایننشال تایمز پیش‌تر گزارش داده بود که دماوندتک تلاش کرده مقدار اندکی از چند ایزوتوپ رادیواکتیو، از جمله تریتیوم، را به دست آورد؛ موادی که صادرات آن‌ها به شدت کنترل می‌شود زیرا می‌توانند برای افزایش توان تخریبی کلاهک‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرند.

ایران همواره هرگونه تلاش برای ساخت سلاح هسته‌ای را رد کرده و تأکید دارد برنامه هسته‌ای‌اش کاملاً صلح‌آمیز است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه نیز به درخواست فایننشال تایمز برای اظهارنظر پاسخی نداد.

نیکول گراجِفسکی، پژوهشگر برنامه سیاست هسته‌ای در بنیاد کارنگی، گفت این دیدارها «شواهد قدرتمندی است که نشان می‌دهد روسیه در تحقیقات مرتبط با سلاح هسته‌ای به ایران کمک کرده و نهادهای وابسته به دولت روسیه در حال انتقال فناوری و دانش دارای کاربرد دوگانه به تهران هستند».

او افزود: «این فعالیت‌ها به نظر می‌رسد در سطحی بالا از سوی هر دو دولت ایران و روسیه مورد تأیید قرار گرفته است.»

افشای این اطلاعات در شرایطی صورت می‌گیرد که تنش‌ها بر سر جاه‌طلبی هسته‌ای تهران پس از حملات هوایی مشترک آمریکا و اسرائیل در اوایل امسال به تأسیسات هسته‌ای ایران افزایش یافته است. در حالی که دونالد ترامپ اعلام کرده بود برنامه ایران «نابود شده»، دیپلمات‌های غربی گفته‌اند حملات هرچند خسارات سنگینی وارد کرد، اما زیرساخت هسته‌ای تهران یا ذخایر اورانیوم با غنای بالا را از بین نبرده است.

پس از آن، تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران دوباره برقرار شد، زیرا تهران نتوانست نگرانی‌های قدرت‌های غربی ــ از جمله درباره وضعیت ذخایر اورانیوم با غنای بالا و عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برطرف کند.

این تحریم‌ها در اواخر سپتامبر، پس از آنکه بریتانیا، آلمان و فرانسه با استناد به «نقض قابل توجه» تعهدات هسته‌ای ایران، سازوکار «بازگشت خودکار تحریم‌ها» را فعال کردند، دوباره به اجرا گذاشته شد.