وبا فراتر از یک چالش پزشکی است

هاکاینده هیچی‌لیما و تدروس آدهانوم گبریسوس (رئیس سازمان بهداشت جهانی)
المجله / ۲۵ اکتبر ۲۰۲۵

وبا فراتر از یک چالش پزشکی است — این بیماری یک چالش سیاسی است. دلیل تداوم آن، تداوم فقر، نابرابری، بحران و آوارگی است

آخرین شیوع وبا در بریتانیا به سال ۱۸۶۶ بازمی‌گردد؛ ایالات متحده نیز از سال ۱۹۱۱ با شیوع وبا مواجه نبوده است. با این حال، امروزه شیوع وبا در ۳۲ کشور جهان جریان دارد و تاکنون بیش از ۶۸۰۰ مورد مرگ گزارش شده که این رقم از آمار سال گذشته (۶۰۰۰ مرگ) فراتر رفته و خود نسبت به سال ۲۰۲۳ حدود ۵۰ درصد افزایش داشته است. شدیدترین موارد شیوع در آفریقا اعلام شده، جایی که در اغلب موارد، مناقشه و جنگ‌های داخلی سرعت انتشار را افزایش داده و تلاش‌ها برای کنترل بیماری را مختل می‌کند.

دلایل تداوم وبا، نبود علم یا راه‌حل نیست؛ بلکه بی‌عملی رهبران و کمبود تعهد و فوریتی است که این بحران طلب می‌کند. یک کنسرسیوم متشکل از بیش از ۵۰ شریک به رهبری سازمان جهانی بهداشت، از طریق نیروی ویژه جهانی کنترل وبا پاسخگوست — این مشارکت در سال ۱۹۹۲ تأسیس شد تا دسترسی به اقلام ضروری، شناسایی، پیشگیری و درمان وبا را فراهم کند، به جوامع نحوه محافظت از خود را آموزش دهد و اولویت‌های جهانی برای کنترل پایدار بیماری را تعیین نماید. در تکمیل فعالیت این نیروی ویژه، در ماه اوت سازمان بهداشت جهانی و مراکز کنترل بیماری آفریقا برنامه آمادگی اضطراری و واکنش قاره‌ای علیه وبا را راه‌اندازی کردند.

وبا بیماری شاخص محرومیت است. عامل آن باکتری‌ایست که از طریق مواد غذایی یا آب آلوده به مدفوع یک فرد بیمار وارد بدن می‌شود. بهترین و تنها راه پایدار برای جلوگیری از شیوع بیماری، تضمین دسترسی همگانی به آب سالم و امکانات بهداشتی است؛ به همین دلیل در کشورهایی با زیرساخت مناسب، وبا عملاً ریشه‌کن شده و در جوامعی که با نابرابری، فقر، بحران، آوارگی و بلایای ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه‌اند، دوام یافته است.

در جوامعی که به آب سالم و بهداشت دسترسی ندارند، می‌توان از واکسن‌های ایمن و مؤثر برای پیشگیری وبا استفاده کرد. نخستین واکسن‌های تزریقی در اواخر قرن نوزدهم تولید شد و بعدها واکسن‌های خوراکی در دهه ۱۹۸۰ جایگزین آنها گردید.

اما از آنجا که وبا تقریباً منحصراً گریبانگیر فقیرترین کشورها و جوامع می‌شود، سرمایه‌گذاری شرکت‌های تولیدکننده واکسن جذب آن نشده و فرصت بازار اندکی دارد. در حال حاضر تنها یک سازنده—شرکت EUBiologics در کره جنوبی—در مقیاس مورد نیاز برای پشتیبانی از کمپین‌های واکسیناسیون انبوه فعالیت می‌کند.

برای مدیریت واکنش به شیوع وبا، سازمان جهانی بهداشت و شرکای دیگر در سال ۲۰۱۳ زیر نظر «گروه بین‌المللی هماهنگی تأمین واکسن» انبار جهانی واکسن وبا را ایجاد کردند تا در شرایط اضطراری، به ویژه در محیط‌های کم‌امکانات، دسترسی سریع، عادلانه و مؤثر به واکسن‌ها تضمین شود. این انبار تاکنون بیش از ۲۵۰ میلیون دُز واکسن را به ۳۴ کشور ارسال کرده است.

تقریباً ۷۵ درصد این دُزها از ابتدای سال ۲۰۲۱ تا کنون صرف پاسخ به موج جهانی شیوع وبا شده است. فقط در سال جاری، بیش از ۴۹ میلیون دُز واکسن از انبار توزیع شده که رکورد سالانه گذشته را شکست. با توجه به افزایش فراوانی و شدت شیوع‌ها، واکسن‌های انبار فقط برای کنترل شیوع موجود مورد استفاده قرار گرفته و امکان اجرای برنامه‌های پیشگیرانه در مناطق در معرض خطر وجود ندارد.

گرچه انبار جهانی هر هفته بازپر می‌شود، اما تولید واکسن پشت سر تقاضا نمی‌رسد و میزان موجودی انبار اغلب پایین‌تر از سطح توصیه‌شده (پنج میلیون دُز) برای پاسخ‌دهی همزمان به شیوع‌هاست. در واکنش، گروه هماهنگی در سال ۲۰۲۲ رژیم دو دُزی معمول را متوقف کرده و استفاده از یک دُز واکسن را برای افزایش میزان پوشش توصیه نمود. این تصمیم بر اساس شواهدی اتخاذ شد که نشان می‌دهد یک دُز واکسن هم محافظت ایجاد می‌کند، اما این حفاظت زودتر از رژیم دو دُزی از بین می‌رود. بنابراین، واکسیناسیون تک‌دُزی تنها راه‌حل موقتی برای حداکثرسازی تأثیر واکسن‌های محدود جهت کنترل شیوع‌هاست.

نشانه‌ای از کاهش تقاضا دیده نمی‌شود و به همین دلیل ظرفیت تولید باید افزایش یابد. در اکتبر ۲۰۲۴، زامبیا تفاهم‌نامه‌ای با شرکت JIJIA Medical Technology چین برای تأسیس مرکز تولید واکسن وبا در لوساکا امضا کرد که ممکن است این کشور را به نخستین تولیدکننده واکسن وبا در آفریقا تبدیل کند.

تولید برنامه‌ریزی‌شده واکسن نیازمند کنترل‌های دقیق کیفی و آزمایش‌های بالینی برای تأیید ایمنی و اثربخشی خواهد بود تا قبل از تأیید و عرضه انبوه توسط سازمان جهانی بهداشت، شرایط لازم را کسب کند. در حالی که افزایش ظرفیت تولید واکسن در آفریقا برای جلوگیری و پاسخگویی به شیوع این بیماری کهن ضروری است، تنها راه‌حل پایدار و بلندمدت، سرمایه‌گذاری دولت‌ها در توسعه زیرساخت‌های تأمین آب سالم و بهداشت عمومی خواهد بود.

برخی بیماری‌ها نظیر آلزایمر و بسیاری از انواع سرطان هرگز به طور کامل قابل پیشگیری نیستند؛ اما وبا جزو آن‌ها نیست — این بیماری قابل توقف است.

وبا تا زمانی ادامه دارد که فقر، نابرابری، بحران و آوارگی ادامه دارد. بنابراین پایان دادن به آن، اساساً یک چالش علمی، پزشکی یا فنی نیست — بلکه چالشی سیاسی است.