فیلم جعفر پناهی، منتخب فرانسه برای اسکار

نیکول اسپرلینگ / نیویورک تایمز / ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۵

فرانسه روز چهارشنبه اعلام کرد که فیلم «فقط یک تصادف بود»، ساخته‌ی یک کارگردان ایرانی و تولیدشده در ایران، انتخاب این کشور برای رقابت در بخش بهترین فیلم بین‌المللی جوایز اسکار خواهد بود. این انتخاب غیرمتعارف نتیجه ماهیت بین‌المللی تولید فیلم و قواعدی است که از سوی آکادمی علوم و هنرهای سینما تعیین شده است.

طبق مقررات، هر کشور تنها مجاز است یک فیلم را برای بررسی در این بخش معرفی کند؛ روندی که مدت‌هاست فیلمسازان تحسین‌شده در رژیم‌های اقتدارگرا را مأیوس کرده است.

جعفر پناهی، کارگردان «فقط یک تصادف بود»، در مصاحبه‌ای اخیر در جشنواره فیلم تلیوراید در کلرادو گفت که آکادمی «به نفع دولت‌هایی عمل می‌کند که می‌خواهند فیلمسازان‌شان را محدود کنند.»

او از طریق مترجم افزود: «در کشورهایی که غیردموکراتیک‌اند، انتخاب و معرفی فیلم برای اسکار وظیفه دولت است. این کمیته‌های انتخاب هر چیزی را که به نظرشان انتقادی از حکومت باشد کنار می‌گذارند.»

فیلمسازانی که می‌خواهند در ایران از طریق مجاری رسمی فیلم بسازند باید فیلمنامه خود را به دولت ارائه دهند. دولت اغلب درخواست تغییر می‌کند و در بسیاری موارد اجازه فیلمبرداری را به‌کلی نمی‌دهد.

پناهی بدون کسب مجوز موفق به ساخت «فقط یک تصادف بود» شد؛ یک تریلر جاده‌ای انتقام‌جویانه درباره پیامدهای شکنجه. او با دوربین‌های مخفی و گروه‌های بسیار کوچک در خیابان‌های تهران فیلمبرداری کرد. این اثر یکی دیگر از پروژه‌های پرخطر او بود، چرا که پناهی تاکنون دو بار به‌دلیل فعالیت‌های سینمایی‌اش در ایران زندانی شده است.

او گفت: «بعد می‌آییم بیرون از ایران و می‌بینیم که آکادمی به ما دقیقاً همان چیز را می‌گوید: حالا بروید و اجازه دولت را بگیرید.» او افزود که کشورهایی مانند چین نیز با مشکلات مشابهی مواجه‌اند: «باید تغییری به نفع همه کشورها رخ دهد.»

فیلم «فقط یک تصادف بود» برنده نخل طلا، بالاترین جایزه جشنواره فیلم کن امسال شد. این فیلم به‌دلیل مشارکت یک شرکت فرانسوی در تأمین مالی، حضور بخشی از عوامل فنی فرانسوی، انجام مراحل پس‌تولید در فرانسه و همچنین اقامت پناهی در فرانسه، واجد شرایط انتخاب به‌عنوان نماینده فرانسه بود. آکادمی قرار است در ژانویه فهرست نهایی پنج نامزد این بخش را اعلام کند.

سال گذشته فیلم «دانه انجیر مقدس»، اثری در نقد حکومت اقتدارگرای ایران، پس از معرفی از سوی آلمان نامزد بهترین فیلم بین‌المللی شد.

مارک جانسون، تهیه‌کننده‌ای که به مدت ۱۷ سال بر روند انتخاب این بخش نظارت داشت، گفت این سیستم «سیستمی معیوب» است. او افزود: «هیچ‌وقت نتوانستیم راه بهتری پیدا کنیم. ما چه می‌دانیم؟ آیا باید از همه عوامل بازخواست کنیم؟ در برخی موارد آشکارا دستکاری‌هایی وجود داشت، اما وظیفه آکادمی نبود که وارد کمیته‌ها شود و بگوید: خب، شما مشروع نیستید، شما واقعاً بازیگر یا کارگردان نیستید، ۲۰ سال است فیلمی نساخته‌اید و پول گرفته‌اید.»

پناهی گفت که دولت ایران ماه گذشته اعلام کرده بود «خانه سینما»، نهادی متشکل از هنرمندان، اجازه خواهد داشت فیلم امسال را برای بخش بهترین فیلم بین‌المللی انتخاب کند. اما چند روز بعد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این تصمیم را لغو کرد و بار دیگر «بنیاد سینمایی فارابی» را به‌عنوان نهاد مسئول معرفی کرد؛ بنیادی که طی ۴۰ سال گذشته وظیفه انتخاب نماینده ایران را بر عهده داشته است.

به گفته پناهی و دیگران، بنیاد سینمایی فارابی بیش از آنکه به ترویج فیلمسازی قوی علاقه‌مند باشد، در تلاش است بر روایت‌هایی که درباره ایران مطرح می‌شود کنترل داشته باشد. جمشید اکرمی، پژوهشگر سینمای ایران و استاد بازنشسته دانشگاه ویلیام پترسون، گفت این بنیاد «یکی از چندین نهاد در ایران است که کنترل بسیار سختگیرانه‌ای بر سینمای ایران اعمال می‌کند.»

آکادمی اما با این انتقادات موافق نیست.

مردیت شیا، مسئول ارشد عضویت، تأثیر و صنعت در آکادمی گفت: «ما در این روند با دولت‌ها همکاری نمی‌کنیم. این گروهی از هنرمندان و فیلمسازان هستند که فیلم‌ها را بررسی می‌کنند. آن‌ها باید اعضای کمیته‌های انتخاب خود را به ما معرفی کنند تا ما اطمینان حاصل کنیم که این افراد فیلمساز و هنرمندند.»

در سه سال گذشته، در هر سال دو فیلم بین‌المللی در بخش بهترین فیلم نامزد شده‌اند؛ نشانه‌ای از ماهیت بین‌المللی آکادمی که اکنون بیش از ۲۰ درصد اعضای آن را غیرآمریکایی‌ها تشکیل می‌دهند.

چند روز پیش از آنکه «فقط یک تصادف بود» برنده جایزه نخل طلا شود، شرکت «نیون» (Neon)، استودیوی پشت فیلم «آنورا» ـــ برنده بهترین فیلم سال گذشته ـــ حقوق پخش آن را خریداری کرد. مجله رولینگ استون این فیلم ایرانی را «یک تمثیل انتقام‌جویانه خارق‌العاده» توصیف کرد.

با این حال، بنیاد سینمایی فارابی این فیلم را حتی در فهرست پنج‌فیلمی کوتاه که هفته گذشته اعلام کرد نیز قرار نداد.

اکرمی گفت: «هیچ شانسی وجود ندارد که این فیلم توسط بنیاد فارابی پذیرفته شود. از نظر آن‌ها، فیلم جعفر دو خط قرمز را زیر پا گذاشته است: نخست این‌که بدون طی کردن مجاری رسمی و کسب مجوز ساخته شده و دوم این‌که زنان در آن بدون حجاب اجباری ظاهر شده‌اند.»

با این حال، به لطف فرانسه، فیلم پناهی همچنان در بخش بهترین فیلم بین‌المللی در نظر گرفته خواهد شد. اما این خبر برای دوستداران سینما در ایران چندان دلگرم‌کننده نیست.

اکرمی گفت: «این فیلم‌ها گنجینه‌های ملی ایرانیان هستند. مردم دوست دارند ببینند یک فیلم ایرانی برنده اسکار شود. چرا این روند باید ایرانیان را از چنین افتخاری محروم کند؟»

—-
* نیکول اسپرلینگ گزارشگر هالیوود و صنعت استریمینگ است و بیش از دو دهه در حوزه خبرنگاری فعالیت داشته است.