آذربایجان و ارمنستان توافق صلح امضا می‌کنند

میشل پرایس / آسوشیتدپرس / ۸ اوت ۲۰۲۵ 

رئیس‌جمهور دونالد ترامپ اعلام کرد که رهبران ارمنستان و آذربایجان قرار است روز جمعه در کاخ سفید توافق صلح امضا کنند که می‌تواند به دهه‌ها درگیری پایان دهد.

ترامپ اظهار داشت که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، همچنین توافق‌نامه‌هایی با ایالات متحده امضا خواهند کرد تا «فرصت‌های اقتصادی را به‌صورت مشترک دنبال کنند، تا بتوانیم پتانسیل کامل منطقه قفقاز جنوبی را آزاد کنیم.»

ترامپ پنج‌شنبه شب در شبکه اجتماعی خود، تروث‌سوشال، نوشت: «بسیاری از رهبران تلاش کردند به جنگ پایان دهند، اما تا کنون موفقیتی نداشتند، تا اینکه حالا به لطف “ترامپ” این امر محقق شد.»

  یادداشت ترامپ در تروث‌سوشال:
«با کمال افتخار، فردا میزبان رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، و نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، در کاخ سفید برای برگزاری یک نشست تاریخی صلح خواهم بود. این دو کشور سال‌های طولانی درگیر جنگ بوده‌اند که منجر به کشته شدن هزاران نفر شده است. بسیاری از رهبران تلاش کرده‌اند این جنگ را پایان دهند، اما تا کنون موفقیتی به دست نیامده بود، تا اینکه اکنون، به لطف «ترامپ»، این امر محقق شده است. دولت من مدت‌هاست که با هر دو طرف در حال مذاکره بوده است. فردا، رئیس‌جمهور علی‌اف و نخست‌وزیر پاشینیان در کاخ سفید به من ملحق خواهند شد تا در مراسم رسمی امضای صلح شرکت کنند. ایالات متحده همچنین توافق‌نامه‌های دوجانبه‌ای با هر دو کشور امضا خواهد کرد تا فرصت‌های اقتصادی مشترکی را دنبال کنیم و بتوانیم ظرفیت‌های منطقه قفقاز جنوبی را به‌طور کامل شکوفا کنیم. من بسیار مفتخرم که این رهبران شجاع برای مردم بزرگ ارمنستان و آذربایجان کار درستی انجام داده‌اند. این روز، روزی تاریخی برای ارمنستان، آذربایجان، ایالات متحده و جهان خواهد بود. به امید دیدار در آن زمان! 
دونالد جی. ترامپ»

این توافق احتمالی می‌تواند به دهه‌ها درگیری پایان دهد و زمینه را برای بازگشایی مسیرهای حمل‌ونقل کلیدی در سراسر قفقاز جنوبی که از اوایل دهه ۱۹۹۰ بسته شده‌اند، فراهم کند.

سه مقام آمریکایی که مجاز به صحبت عمومی پیش از اعلام رسمی نبودند و به شرط ناشناس ماندن سخن گفتند، اظهار داشتند که این توافق‌ها شامل پیشرفتی بزرگ در ایجاد یک کریدور ترانزیتی کلیدی در منطقه است که مانعی در مذاکرات صلح بود.

طبق گفته این مقامات، توافق‌نامه به ایالات متحده حقوق اجاره برای توسعه این کریدور را می‌دهد و آن را «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» نام‌گذاری می‌کند. این مسیر، آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می‌کند که توسط قطعه‌ای ۳۲ کیلومتری از خاک ارمنستان از سایر نقاط این کشور جدا شده است.

انتظار می‌رود این کریدور ترانزیتی در نهایت شامل خط راه‌آهن، خطوط نفت و گاز و خطوط فیبر نوری باشد که امکان جابه‌جایی کالاها و در نهایت افراد را فراهم می‌کند. این توافق، ایالات متحده را ملزم به پرداخت هزینه ساخت این کریدور نمی‌کند، بلکه شرکت‌های خصوصی آن را توسعه خواهند داد.

این توافق پس از سفر استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ، به باکو، پایتخت آذربایجان، در اوایل سال جاری و ادامه مذاکرات بین طرفین حاصل شد.

نزدیک به چهار دهه خونریزی بین دو طرف

ارمنستان و آذربایجان نزدیک به چهار دهه برای کنترل منطقه قره‌باغ، که در سطح بین‌المللی به نام ناگورنو-قره‌باغ شناخته می‌شود، درگیر جنگ بودند.

در دوران اتحاد جماهیر شوروی، این منطقه که عمدتاً ساکنان آن ارمنی بودند، وضعیت خودمختاری در داخل آذربایجان داشت. تنش‌های طولانی‌مدت بین ارمنی‌های مسیحی و آذربایجانی‌های عمدتاً مسلمان — که با خاطرات قتل‌عام ۱.۵ میلیون ارمنی توسط ترک‌های عثمانی مسلمان در سال ۱۹۱۵ شدت گرفته بود — در سال‌های پایانی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به اوج خود رسید.

درگیری‌ها در سال ۱۹۸۸ آغاز شد، زمانی که این منطقه خواستار پیوستن به ارمنستان شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ و اعلام استقلال ارمنستان، خصومت‌ها به جنگی تمام‌عیار تبدیل شد که حدود ۳۰,۰۰۰ نفر کشته و حدود یک میلیون نفر آواره شدند.

هنگامی که جنگ در سال ۱۹۹۴ با آتش‌بس پایان یافت، نیروهای ارمنی مورد حمایت دولت ایروان نه‌تنها کنترل منطقه را به دست گرفتند، بلکه بخش‌های وسیعی از خاک آذربایجان را نیز تصرف کردند.

دهه‌ها تلاش برای میانجیگری بین‌المللی ناکام ماند. در سپتامبر ۲۰۲۰، آذربایجان عملیاتی را برای بازپس‌گیری منطقه آغاز کرد. ترکیه، عضو ناتو، که پیوندهای قومی، فرهنگی و تاریخی نزدیکی با آذربایجان دارد، حمایت قوی از آن کرد.

در شش هفته نبرد که شامل استفاده از توپخانه سنگین، موشک‌ها و پهپادها بود و بیش از ۶,۷۰۰ نفر را کشت، نیروهای آذربایجانی، نیروهای ارمنی را از مناطق تحت کنترل آنها در خارج از قره‌باغ بیرون راندند و بخش‌های وسیعی از قره‌باغ را بازپس گرفتند. توافق صلح با میانجیگری روسیه، حدود ۲,۰۰۰ نیروی نظامی را به‌عنوان حافظ صلح در منطقه مستقر کرد.

آذربایجان سپس در سپتامبر ۲۰۲۳ در یک عملیات نظامی برق‌آسا تمام قره‌باغ را بازپس گرفت. بیش از ۱۰۰,۰۰۰ نفر، تقریباً تمام جمعیت ارمنی ناگورنو-قره‌باغ، در عرض یک هفته به دلیل ترس از حاکمیت آذربایجان به ارمنستان گریختند.

روسیه، که مشغول جنگ در اوکراین بود، مداخله نکرد و این امر خشم رهبران ارمنستان را برانگیخت. آنها در پاسخ، روابط خود با مسکو را کاهش داده و روابط با غرب را تقویت کردند.

چشم‌انداز صلح و روابط بهتر

پس از بازپس‌گیری قره‌باغ، آذربایجان با ارمنستان وارد مذاکراتی برای عادی‌سازی روابط شد. در چارچوب مذاکرات، ارمنستان پذیرفت چندین روستای مرزی را به آذربایجان واگذار کند.

آذربایجان همچنین خواستار بازنویسی قانون اساسی ارمنستان شده است که به اتحاد احتمالی ارمنستان و منطقه قره‌باغ اشاره دارد. مقامات ارمنستان هنوز پیش‌نویس اصلاح‌شده‌ای را در برابر اعتراضات عمومی ارائه نکرده‌اند.

یکی از موانع کلیدی در مذاکرات صلح، درخواست آذربایجان برای ایجاد یک پل زمینی به منطقه نخجوان بود. آذربایجان به ارمنستان برای کنترل کریدور موسوم به زنگزور اعتماد ندارد، در حالی که ارمنستان به شدت با کنترل این کریدور توسط طرف سوم مخالفت کرده و آن را نقض حاکمیت خود می‌دانست.

مشخص نیست که چگونه این مقاومت در توافق جدید برطرف شده است.

روسیه، که پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، پیش‌تر پیشنهاد داده بود نیروهایش را برای تأمین امنیت این کریدور مستقر کند. ارمنستان، که قصد کاهش روابط با روسیه و تقویت روابط با غرب را داشت، این ایده را رد کرد.

اولسیا وارتانیان، کارشناس قفقاز جنوبی، اظهار داشت: «روسیه در حاشیه قرار گرفته است، زیرا کرملین چیزی برای عرضه به ارمنستان و آذربایجان ندارد.» او خاطرنشان کرد که نفوذ منطقه‌ای مسکو پس از تمرکز بر جنگ در اوکراین کاهش یافته است.

وارتانیان افزود: «روسیه اکنون منابع لازم برای تعامل با ارمنستان و آذربایجان را ندارد.»

این توافق صلح احتمالی همچنین راه را برای ترکیه و آذربایجان برای بازگشایی مرزهای خود با ارمنستان، که برای نزدیک به چهار دهه بسته بوده‌اند، هموار می‌کند. این امر ارمنستان محصور در خشکی را مجبور کرده بود به مسیرهای ترانزیتی محدود از طریق گرجستان و ایران وابسته باشد.

ترکیه این توافق احتمالی را بخشی از تلاش‌های خود برای گسترش نفوذ در قفقاز جنوبی می‌بیند، در حالی که ارمنستان بازگشایی مرز و ازسرگیری تجارت با ترکیه را اولویت اصلی می‌داند. پاشینیان، که در ژوئن به ترکیه سفر کرد — اولین سفر یک رهبر ارمنی به این کشور — عادی‌سازی روابط با ترکیه را هدفی کلیدی قرار داده است.

وارتانیان گفت: «برای ارمنستان، این امر ثبات را تضمین می‌کند و امکان دسترسی به بازار ترکیه، بنادر و سرمایه‌گذاری‌ها و همچنین مشارکت در کریدورهای حمل‌ونقل کلیدی منطقه‌ای را فراهم می‌کند.» او افزود که توافق صلح به ارمنستان کمک می‌کند تا به‌عنوان حلقه‌ای کلیدی بین اروپا و آسیا شناخته شود.

او اظهار داشت: «ارمنستان از دوران شوروی دارای زیرساخت‌های حمل‌ونقل گسترده‌ای از جمله راه‌آهن و بزرگراه‌هایی است که می‌توانند مسیرهای تجاری در قفقاز جنوبی را به‌طور قابل‌توجهی گسترش دهند.»