چین در حاشیه جنگ ایران و اسرائیل

سیمون مک‌کارتی / سی‌ان‌ان

چین در حاشیه جنگ ایران و اسرائیل: همان‌جایی که می‌خواست باشد

وزیر امور خارجه ایران، چند هفته پس از آنکه کشورش زیر موج حملات اسرائیل قرار گرفت و ایالات متحده سه تأسیسات هسته‌ای ارزشمندش را بمباران کرد، این هفته در نشستی با دیپلمات‌های منطقه‌ای در چین حضور یافت و درخواستی ساده مطرح کرد.

عباس عراقچی، به نقل از رسانه‌های دولتی ایران، اظهار داشت که سازمان همکاری شانگهای، که تحت حمایت پکن و مسکو فعالیت می‌کند، باید سازوکاری برای هماهنگی پاسخ به تجاوزات نظامی داشته باشد و نقش «محوری» در مقابله با چنین تهدیداتی ایفا کند.

ایران، همراه با چین و روسیه، از اعضای کلیدی گروهی هستند که قانون‌گذاران واشنگتن آن را «محور» کشورهای اقتدارگرا یا ائتلافی رو به رشد و ضدآمریکایی متشکل از ایران، کره شمالی، چین و روسیه نامیده‌اند.

اما به نظر می‌رسد پیشنهاد ایران حمایت مستقیم این سازمان امنیتی منطقه‌ای را که ۱۰ عضو آن شامل شرکای نزدیک چین و روسیه و همچنین رقبای هند و پاکستان هستند، به دست نیاورده است.

در پیام عراقچی نشانه‌ای عمومی از ناامیدی ایران دیده می‌شود: اینکه در زمان نیاز ایران در ماه گذشته، زمانی که نیروهای اسرائیلی و آمریکایی به میل خود به اهداف نظامی و فناوری برتر ایران حمله کردند، دوستان قدرتمند ایران در پکن و مسکو ظاهراً در حاشیه ایستاده بودند.

با این حال، در دیدار روز چهارشنبه با وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، در تیانجین چین، عراقچی «از چین به دلیل حمایت ارزشمندش از ایران تشکر کرد»، طبق بیانیه‌ای از طرف چین.

اوایل این ماه در اجلاس بریکس، گروه دیگری تحت حمایت چین و روسیه که شامل اقتصادهای نوظهور بزرگ است، ایران چیزی بیش از بیانیه‌ای مبنی بر «نگرانی جدی درباره حملات عمدی به زیرساخت‌های غیرنظامی و تأسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز» دریافت نکرد.

این بیانیه حملات را «محکوم» کرد اما نامی از اسرائیل یا ایالات متحده نبرد.

پاسخ عمومی چین – که به صراحت حملات را محکوم کرد اما نقش مستقیمی در میانجی‌گری صلح ایفا نکرد – به طور گسترده به عنوان نشانه‌ای از محدودیت‌های قدرت چین در خاورمیانه تلقی شد، با وجود تلاش‌های این کشور در سال‌های اخیر برای افزایش نفوذ اقتصادی و دیپلماتیک خود در منطقه.

پکن در عوض بر استفاده از این درگیری برای برجسته کردن پیامی دیگر تمرکز کرده است: اینکه چین نمی‌خواهد رهبری جهانی باشد که از قدرت خود به شیوه‌ای مشابه ایالات متحده استفاده کند.

دیدگاه امنیتی چین

دستگاه تبلیغاتی حزب کمونیست حاکم بر چین مدت‌هاست که «هژمونی» آمریکا و «استفاده بی‌محابای» آن از زور را محکوم می‌کند و نمونه‌هایی از دخالت ایالات متحده در درگیری‌های دهه‌های اخیر را برجسته می‌کند.

تنش‌ها با واشنگتن بر سر تجارت و فناوری، فروش این پیام را برای پکن مهم‌تر کرده است، زیرا اکنون بیش از هر زمان دیگری به دوستان نیاز دارد. پکن معتقد است سیاست خارجی جسورانه «اول آمریکا»ی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، فرصتی برای این هدف ایجاد کرده است.

طی دهه گذشته، اقدامات تهاجمی چین برای اعمال ادعاهای مورد مناقشه خود در دریای چین جنوبی، ارعاب نظامی تایوان، و گسترش دامنه نیروی دریایی‌اش که گروه‌های ضربت ناو هواپیمابر آن اخیراً رزمایش‌هایی دورتر از سواحل خود و با قدرت بیشتری نسبت به گذشته انجام داده‌اند، نگرانی‌هایی را در میان همسایگانش ایجاد کرده و هشدارهای فوری واشنگتن به متحدانش درباره نزدیک شدن بیش از حد به چین را تقویت کرده است.

پکن «ریاکاری» ایالات متحده را محکوم کرده و در سال ۲۰۲۲، شی جین‌پینگ، رهبر چین، دیدگاه خود را برای معماری امنیتی جهانی ارائه کرد. این دیدگاه اگرچه جزئیات کمی داشت، اما به‌وضوح با سیستم اتحاد تحت رهبری ایالات متحده و مداخلات نظامی آن مخالف بود.

این دیدگاه، شی جین‌پینگ و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، را که هر دو به ناتو بی‌اعتمادند و آن را بازیگری تحریک‌آمیز می‌دانند، به هم نزدیک کرده است. این نقطه اشتراک، یکی از دلایل اصلی عدم محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین توسط پکن است.

کارشناسان می‌گویند که عدم نقش‌آفرینی آشکار چین حتی در میانجی‌گری درگیری میان اسرائیل و ایران، کشوری که پکن با آن روابط تاریخی و اقتصادی عمیقی دارد، محدودیت‌های نفوذ چین در منطقه را نشان می‌دهد.

اما آن‌ها همچنین معتقدند که پکن علاقه چندانی به ورود به مسائل امنیتی منطقه به‌عنوان یک قدرت تأثیرگذار ندارد.

ویلیام فیگوئرا، متخصص روابط چین و ایران و استادیار دانشگاه خرونینگن در هلند، می‌گوید: «چین در زمینه ارائه میانجی‌گری پیشنهاد داده و بیش از حد مایل است... اما ظرفیت کمی برای اعمال قدرت نظامی در خاورمیانه دارد و حتی اراده سیاسی کمتری برای دخالت آشکار و مستقیم.»

برخلاف ایالات متحده که دارایی‌های نظامی قابل‌توجهی برای حمایت از متحدان و منافع خود در منطقه حفظ کرده است، حضور نظامی چین در منطقه محدود به یک پایگاه دریایی در کشور جیبوتی در شاخ آفریقا است. در واقع، تنها اتحاد نظامی چین، اتحادی تاریخی با کره شمالی، همسایه و کشوری با نظام تک‌حزبی کمونیستی مشابه است.

پکن همچنین زمستان گذشته از مشارکت در تلاش‌های بین‌المللی برای حفاظت از مسیرهای کلیدی کشتیرانی که مورد حمله شورشیان حوثی یمن قرار گرفته بودند، پس از جنگ اسرائیل در غزه، خودداری کرد.

این حملات منافع تجاری چین را در معرض خطر قرار داد، هرچند حوثی‌ها اعلام کردند که کشتی‌های چینی یا روسی را هدف قرار نمی‌دهند. در مورد تلاش‌ها برای برقراری آتش‌بس بین اسرائیل و حماس در غزه نیز، چین بار دیگر در حاشیه باقی مانده است، با وجود اینکه خود را به‌عنوان صدایی پیشرو در سطح بین‌المللی برای درخواست آتش‌بس و انتقاد از جنگ اسرائیل معرفی کرده است.

برخی کارشناسان استدلال کرده‌اند که اگر چین قدرت نظامی جهانی بیشتری داشت، ممکن بود این قدرت را بیشتر در خارج از منطقه خود به کار گیرد.

اما در درگیری اسرائیل و ایران، تمرکز پکن به جای آن بر «ارائه حمایت خود از قوانین بین‌المللی به‌عنوان جایگزینی برتر برای آنچه به‌عنوان مداخلات نظامی غیرقانونی غرب توصیف می‌کند» بود، به گفته تونگ ژائو، پژوهشگر ارشد اندیشکده کارنگی برای صلح بین‌المللی.

ژائو افزود: «اگرچه این روایت در میان کشورهای خاورمیانه جذابیت محدودی دارد، اما در جنوب جهانی به‌خوبی عمل می‌کند، جایی که به تقویت تصویر چین و رقابت استراتژیک آن با واشنگتن در سطح جهانی کمک می‌کند.»

دوستان در هوای مساعد؟

جاناتان فولتون، پژوهشگر ارشد برنامه‌های خاورمیانه شورای آتلانتیک، معتقد است که حتی اگر واکنش پکن برای تهران غافلگیرکننده نبود، سفر به چین و «وانمود کردن به اینکه همه‌چیز خوب است» ممکن است برای عباس عراقچی و عزیز نصیرزاده، وزیر دفاع ایران، که هر دو در هفته‌های اخیر به چین سفر کرده‌اند، «قرص تلخی» بوده باشد.

پکن و تهران هیچ پیمان دفاعی مشترکی ندارند و روابط آن‌ها عمدتاً اقتصادی بوده است. به گفته مویو شو، تحلیلگر ارشد نفت در شرکت اطلاعاتی تجاری کپلر، چین بیش از ۹۰ درصد تجارت نفت ایران را که از طریق واسطه‌ها وارد می‌شود، در اختیار دارد. این تجارت در سال گذشته حدود ۴۰ میلیارد دلار سود برای ایران به همراه داشته است.

حتی در رابطه با نزدیک‌ترین شریک بین‌المللی چین، یعنی روسیه، پکن با احتیاط عمل کرده است: از عرضه گسترده تسلیحات نظامی برای جنگ مسکو در اوکراین خودداری کرده و در عوض سوخت روسیه را خریداری کرده و کالاهای دوکاره‌ای را که می‌توانند به پایگاه صنعتی دفاعی روسیه کمک کنند، تأمین کرده است.

این حمایت، همراه با پشتیبانی مستقیم‌تر نظامی از سوی ایران و کره شمالی برای جنگ روسیه، نگرانی‌هایی را در غرب درباره هماهنگی رو به رشد میان اعضای به‌اصطلاح «محور ضدآمریکایی» ایجاد کرده است.

اما آخرین آزمون فشار این «محور» ضعف‌های آن را نشان داد: تحلیلگران می‌گویند در حالی که بمب‌های اسرائیلی و آمریکایی بر ایران فرو می‌ریخت، روسیه و چین بیشتر بر منافع و لفاظی‌های خود متمرکز بودند تا اینکه به‌صورت مادی از ایران حمایت کنند یا از نفوذ خود برای متوقف کردن اسرائیل یا ایالات متحده استفاده کنند. با این حال، شی جین‌پینگ و پوتین از این درگیری برای تأکید بر جبهه متحد خود بهره بردند.

با این همه، وقتی صحبت از روابط با ایران می‌شود، آزمون واقعی احتمالاً در آینده نهفته است.

برایان هارت، پژوهشگر پروژه قدرت چین در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS) در واشنگتن، در گفت‌وگویی اخیر اظهار داشت: «این نمونه خوبی است که نشان می‌دهد چین در مداخله مستقیم در یک درگیری نظامی محدودیت‌هایی دارد.» اما او افزود: «هنوز زود است که حمایت چین از ایران را نادیده بگیریم.»

هارت گفت که مدل چین برای روسیه، یعنی «تقریباً نزدیک شدن به خط بدون ارائه حمایت نظامی آشکار»، می‌تواند به الگویی در اینجا تبدیل شود، زیرا پکن به دنبال کمک به بقای رژیم تهران است. گزارش‌های سی‌ان‌ان نشان می‌دهد که اوایل امسال، مواد شیمیایی دوکاره ساخت چین که برای تولید سوخت موشک مورد نیاز است، به ایران تحویل داده شده است.

با این حال، به گفته جاناتان فولتون از شورای آتلانتیک، پکن ممکن است با توجه به «ناتوانی ایران در دفاع از حریم هوایی خود» در برابر اسرائیل در ماه گذشته، با تردید بیشتری به ایران به‌عنوان شریکی قدرتمند در منطقه نگاه کند.

فولتون افزود که در مورد تأثیر رویدادهای اخیر بر هماهنگی میان کشورهای به‌اصطلاح «محور»، اصول اولیه تغییر نکرده است.

به گفته او، چین، ایران، روسیه و کره شمالی به‌جای تشکیل یک اتحاد یا بلوک مشابه آنچه در غرب وجود دارد، دارای «همسویی در نارضایتی‌ها» علیه غرب هستند، اما «ایده‌های بسیار متفاوتی» درباره چگونگی بازسازی قوانین جهانی برای رفع این نارضایتی‌ها دارند.

برای پکن، «آنچه در خاورمیانه نیاز دارد، انگیزه‌ای اقتصادی دارد – منطقه‌ای باثبات – و ایران واقعاً از این هدف حمایت نمی‌کند. ایران به همان اندازه که برای پکن مشکل حل می‌کند، مشکلاتی نیز ایجاد می‌کند.»