روابط اسرائیل و سوریه رو به گرم شدن گذاشته است

سوریه و اسرائیل دهه‌ها در وضعیت خصومت به‌سر برده‌اند، اما مقام‌های جدید در دمشق رویکرد متفاوتی نسبت به همسایه جنوبی خود در پیش گرفته‌اند.

به گفته مقام‌های سوری، اسرائیلی و آمریکایی، رئیس‌جمهور سوریه، احمد الشرع، از طریق مجاری دیپلماتیک و گفت‌وگوهای غیرمستقیم با اسرائیل که با میانجی‌گری ایالات متحده انجام می‌شود، در تلاش است مشکلات مرزی میان دو کشور را حل‌وفصل کند. این تماس‌ها حتی در شرایطی ادامه یافته که ارتش اسرائیل به عملیات‌هایی در جنوب سوریه دست زده است؛ اقداماتی که بیم اشغال درازمدت این منطقه را برانگیخته است.

هرچند اهداف این گفت‌وگوها در ظاهر محدود به‌نظر می‌رسد، اما این مذاکرات جدی‌ترین رایزنی‌ها میان دو کشور در بیش از یک دهه اخیر به شمار می‌آید و نشانه‌ای از فاصله‌گیری از خصومت‌های دولت پیشین سوریه با اسرائیل است. این گفت‌وگوها بازتابی از تغییر توازن قدرت در خاورمیانه‌اند، جایی که اسرائیل و سوریه اکنون در برخی زمینه‌ها اشتراک منافع پیدا کرده‌اند.

هر دو کشور موضعی خصمانه نسبت به ایران دارند؛ کشوری که در طول ۱۳ سال جنگ داخلی سوریه، متحد نزدیک بشار اسد، رئیس‌جمهور برکنار شده سوریه، بود. احمد الشرع رهبری ائتلافی از برخی گروه‌های شورشی سوری را بر عهده داشت که در ماه دسامبر بشار اسد را سرنگون کردند.

رهبری جدید سوریه و اسرائیل همچنین در مورد تهدیدهای امنیتی ناشی از گروه‌های نیابتی مورد حمایت ایران، نگرانی‌های مشترکی دارند و تلاش می‌کنند مانع نفوذ این گروه‌ها به داخل سوریه شوند. افزون بر این، هم الشرع و هم بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در رئیس‌جمهور ترامپ متحدی برای خود یافته‌اند.

به گفته توماس باراک، نماینده ترامپ در امور سوریه و سفیر آمریکا در ترکیه، ایالات متحده در شکل‌گیری و پیشبرد این گفت‌وگوهای پشت‌پرده میان دو کشور نقش میانجی را ایفا کرده است. او خواهان آن شده که اسرائیل و سوریه از طریق امضای یک پیمان عدم تجاوز، روند ترمیم روابط خود را آغاز کنند.

ایالات متحده به‌طور علنی از سوریه خواسته است به توافق‌نامه‌های ابراهیم بپیوندد؛ توافق‌نامه‌ای که در نخستین دوره ریاست‌جمهوری ترامپ میان اسرائیل و چهار کشور عربی روابط دیپلماتیک برقرار کرد. اما بنا بر گفته چهار منبع آگاه از این مذاکرات، مقام‌های سوری هنوز تمایلی برای پیوستن فوری به این توافق‌نامه‌ها یا عادی‌سازی روابط با اسرائیل از خود نشان نداده‌اند.

به نظر می‌رسد هدف گفت‌وگوهای کنونی محدودتر از آن باشد.

آبراهام کوپر، خاخام و مدیر اقدام اجتماعی جهانی در مرکز حقوق بشری سیمون ویزنتال، دراین‌باره می‌گوید: «با توجه به آنچه از رئیس‌جمهور (الشرع) شنیدم و دریافتم، احتمال آنکه در آینده نزدیک از توافق‌نامه‌های ابراهیم بشنویم کمتر است و به‌جای آن احتمال بیشتری دارد که شاهد کاهش تنش و تلاش برای دشمن نبودن اسرائیل و سوریه باشیم.»

خاخام کوپر ماه گذشته به همراه جانی مور، رهبر مسیحیان انجیلی نزدیک به دولت ترامپ، در دمشق با احمد الشرع دیدار کرده بود.

اسعد حسن الشیبانی، وزیر خارجه سوریه، روز جمعه اعلام کرد که سوریه آمادگی دارد با ایالات متحده برای احیای توافق‌نامه جداسازی نیروها در سال ۱۹۷۴ همکاری کند؛ توافق‌نامه‌ای که منطقه حائلی تحت نظارت سازمان ملل میان نیروهای سوری و اسرائیلی در بلندی‌های جولان ایجاد کرده بود.

اسرائیل در جریان جنگ خاورمیانه در سال ۱۹۶۷ فلات راهبردی جولان را از سوریه تصرف و بعدها آن را به سرزمین خود ملحق کرد. هرچند بلندی‌های جولان یکی از موضوعات پرمناقشه میان اسرائیل و سوریه به شمار می‌رود، خاخام کوپر گفت که احمد الشرع در دیدارشان به این موضوع اشاره‌ای نکرده است.

تمایل سوریه به بازگشت به توافق‌نامه جداسازی نیروها

بازگشت به توافق‌نامه جداسازی نیروها در سال ۱۹۷۴ در عمل به معنای بازاعمال آتش‌بس پیشین در بلندی‌های جولان خواهد بود؛ آتش‌بسی که پیش از سرنگونی بشار اسد برقرار بود. پس از سقوط او، مقام‌های اسرائیلی اعلام کردند که این توافق‌نامه را تا زمان بازگشت نظم در سوریه بی‌اعتبار می‌دانند.

اگرچه این توافق‌نامه معاهده صلح محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند در عمل آرامش را بازگرداند و زمینه را برای کاهش تنش‌ها فراهم کند.

به گفته چهار مقام آگاه از مذاکرات غیرمستقیم و چند نفر دیگر که با احمد الشرع دیدار و درباره این موضوع با او گفت‌وگو کرده‌اند، صحبت از برقراری روابط رسمی دیپلماتیک هنوز زود است. با این حال، روایت‌های آنان تصویری از رئیس‌جمهور سوریه ارائه می‌دهد که نسبت به پنجاه سال گذشته، واقع‌گراتر و مایل‌تر به تعامل با اسرائیل است.

خاخام کوپر در توصیف رئیس‌جمهور سوریه گفت: «برداشت من این است که او یک پدیده نادر است.» اما در ادامه افزود: «با این حال باید همچنان بر مبنای اصل اعتماد همراه با راستی‌آزمایی پیش برویم»؛ اشاره‌ای به تردیدهای مداومی که نسبت به الشرع، به‌دلیل پیشینه جهادی‌اش، وجود دارد.

وزارت اطلاع‌رسانی سوریه به درخواست برای اظهارنظر درباره این گفت‌وگوها پاسخ فوری نداد.

این مذاکرات در حالی در حال شکل‌گیری است که روابط میان سوریه و اسرائیل همچنان پرتنش باقی مانده است.

پس از سقوط بشار اسد، ارتش اسرائیل در برخی مناطق جنوبی سوریه پیشروی کرد. همچنین صدها حمله هوایی علیه اهداف نظامی در خاک سوریه انجام داد و نیروهای خود را در منطقه غیرنظامیِ حائل در بلندی‌های جولان مستقر کرد.

مقام‌های اسرائیلی از این اقدامات نظامی دفاع کرده و آن‌ها را برای جلوگیری از استقرار نیروهای متخاصم در نزدیکی مرزهای اسرائیل ضروری دانسته‌اند.

در عین حال، مقام‌های اسرائیلی نسبت به احمد الشرع نیز بدگمان هستند؛ کسی که رهبری شاخه‌ای از شورشیان را برعهده داشت که زمانی با القاعده مرتبط بود. هرچند الشرع تأکید کرده که می‌خواهد شریک قابل اعتمادی برای غرب باشد، رهبران اسرائیل نگران‌اند که او دولتی اسلام‌گرا و ضداسرائیلی در سوریه بر پا کند.

در داخل سوریه، اقدامات نظامی اسرائیل باعث نگرانی‌هایی شده مبنی بر این‌که اسرائیل قصد دارد حضور نظامی خود را به‌طور دائمی در خاک سوریه حفظ کند و دامنه عملیاتش را فراتر از مناطق مرزی جنوبی گسترش دهد.

با این حال، در هفته‌های اخیر نشانه‌هایی از پیشرفت در روند مذاکرات مشاهده شده است.

پس از آنکه در ابتدا احمد الشرع را یک «تروریست» خوانده بودند — اشاره‌ای به ارتباطات سابق او با القاعده — مقام‌های اسرائیلی هفته گذشته اعلام کردند که به برقراری روابط عادی با سوریه و همچنین لبنان علاقه‌مند هستند.

روز دوشنبه، دولت ترامپ گروه شورشی «هیات تحریر الشام» را که الشرع پیش از به‌دست‌گیری قدرت در سوریه رهبری آن را برعهده داشت، از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی خارج کرد. این اقدام تازه‌ترین نشانه حسن‌نیت ترامپ نسبت به الشرع محسوب می‌شود؛ رئیس‌جمهوری که همچنین در هفته‌های اخیر بخش عمده‌ای از تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده علیه سوریه را لغو کرده است.

در نشستی در اواخر آوریل، احمد الشرع اعلام کرد که توافق‌نامه‌های ابراهیم گزینه مناسبی برای سوریه نیست، به گفته معاذ مصطفی، رئیس گروه مدافع سیاسی «کارگروه اضطراری سوریه» مستقر در ایالات متحده، که در این نشست حضور داشت. به گفته مصطفی، الشرع همچنین تأکید کرد که هرگونه توافقی با اسرائیل باید از حمایت عمومی مردم سوریه برخوردار باشد.

مهند حاج علی، پژوهشگر مرکز خاورمیانه کارنگی در بیروت، در این‌باره ابراز تردید کرده که آیا موضع کنونی سوریه صرفاً تاکتیکی برای دور نگه‌داشتن نیروهای اسرائیلی است یا واقعاً یک چرخش راهبردی به شمار می‌آید.

او گفت: «به‌نظر می‌رسد که در سطح امنیتی، نوعی تفاهم در حال شکل‌گیری است. اما در سطح سیاسی، هنوز هیچ نشانه‌ای از یک حرکت بزرگ و معنادار ندیده‌ایم.»

کریستینا گلدبام، آدام رسگون و آرون بوکسرمن / نیویورک تایمز / ۹ ژوئیه ۲۰۲۵