آینده ناروشن ایرانِ پس از جنگ ۱۲ روزه

جان گامبرل و لی کیث / خبرگزاری آسوشیتدپرس / ۲۶ ژوئن ۲۰۲۵ 

درگیری ۱۲ روزه ایران با اسرائیل فروکش کرده و بمباران‌ها متوقف شده است. حالا تئوکراسی آسیب‌دیده ایران و رهبر ۸۶ ساله آن، آیت‌الله علی خامنه‌ای، باید در چشم‌اندازی تغییر یافته، خود را بازسازی و سازماندهی کنند.

حملات هوایی اسرائیل، رده‌های بالای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را که نیرویی قدرتمند محسوب می‌شود، نابود کرد و زرادخانه موشک‌های بالستیک ایران را به شدت کاهش داد. موشک‌های اسرائیلی و بمب‌های سنگرشکن آمریکایی به برنامه هسته‌ای ایران آسیب رساندند، هرچند میزان دقیق این خسارت‌ها هنوز مورد مناقشه است.

«محور مقاومت» خودخوانده ایران، که مجموعه‌ای از کشورهای متحد و شبه‌نظامیان در خاورمیانه است، از زمان حمله حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به شدت از سوی اسرائیل تضعیف شده است. حمایت خارجی که تهران ممکن بود از چین و روسیه انتظار داشته باشد، هرگز محقق نشد. در داخل کشور نیز مشکلات قدیمی همچنان پابرجاست، به‌ویژه اقتصاد ویران‌شده‌ای که تحت تأثیر تحریم‌های بین‌المللی، فساد و سوءمدیریت قرار دارد.

گروه مشاوره ریسک سیاسی یوراسیا در تحلیلی که روز چهارشنبه منتشر کرد، اظهار داشت: «رهبری ایران ضربه سنگینی خورده و به حفظ آتش‌بس، که به رژیم فضایی برای تنفس و تمرکز بر امنیت داخلی و بازسازی می‌دهد، پایبند خواهد بود.»

تقویت وفاداری

یکی از نکات برجسته کارزار اسرائیل، میزان نفوذ سازمان‌های اطلاعاتی این کشور در ایران، به‌ویژه توانایی سریع آن‌ها در شناسایی و هدف قرار دادن فرماندهان نظامی و سپاه و دانشمندان ارشد هسته‌ای بود.

اولویت اصلی برای خامنه‌ای ممکن است ریشه‌کن کردن هرگونه سوءظن به خیانت در میان رده‌های مختلف باشد.

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت، می‌گوید: «باید نوعی پاکسازی انجام شود. اما سؤال این است که چه کسی آن را اجرا خواهد کرد؟»

او افزود: «سطح بی‌اعتمادی که اکنون ظاهراً وجود دارد، هرگونه برنامه‌ریزی مؤثر یا اصلاحات امنیتی را فلج خواهد کرد.»

عزیزی اظهار داشت که این بی‌اعتمادی و عدم اطمینان می‌تواند دلیلی باشد که «خامنه‌ای هنوز از پناهگاه خود بیرون نیامده است.»

در چنین فضایی، بازسازی ارتش ایران، به‌ویژه سپاه پاسداران، چالشی بزرگ خواهد بود. با این حال، این نیروها دارای کادر گسترده‌ای از افسران هستند. یکی از بازماندگان ارشد جنگ، سردار اسماعیل قاآنی، فرمانده نیروی قدس سپاه، روز سه‌شنبه در ویدئوهایی از یک تظاهرات طرفدار دولت در تهران دیده شد.

در حوزه غیرنظامی، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، به سطحی از قدرت رسیده که تقریباً نقش نخست‌وزیر غیررسمی را ایفا می‌کند و حتی بیانیه‌هایی درباره آتش‌بس منتشر کرده است، در حالی که دیگران در تهران سکوت اختیار کرده‌اند.

خامنه‌ای همچنین باید سیاست امنیتی را که در دو دهه گذشته شکل داده بود، بازنگری کند. اتحادهای «محور مقاومت» به ایران اجازه می‌داد قدرت خود را در خاورمیانه گسترش دهد. این اتحادها به‌عنوان سپری دفاعی برای دور نگه داشتن درگیری‌ها از مرزهای ایران طراحی شده بودند. این سپر اکنون ناکارآمد ثابت شده است.

مسابقه برای ساخت بمب؟

پس از آن که کارزار اسرائیل آسیب‌پذیری‌های ایران را آشکار کرد، خامنه‌ای ممکن است به این نتیجه برسد که تنها راه محافظت از کشورش، تبدیل توانایی هسته‌ای به بمب واقعی است، همان‌طور که کره شمالی انجام داد.

ایران همواره تأکید کرده که برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است. اما این کشور تنها دولت غیرهسته‌ای است که اورانیوم را تا ۶۰ درصد غنی‌سازی کرده، گامی کوتاه تا رسیدن به سطح تسلیحاتی.

به گفته عزیزی، بسیاری از ناظران معتقدند که خامنه‌ای با ساخت سلاح هسته‌ای مخالف بود تا از وقوع جنگ جلوگیری کند.

اما او افزود که اکنون احتمالاً صداهایی در داخل نظام که خواستار ساخت بمب هستند، بلندتر شده‌اند. «ممکن است از آستانه‌ای گذشته باشیم که دیدگاه خامنه‌ای تغییر کرده باشد.»

با این حال، هرگونه تلاش برای ساخت سلاح هسته‌ای ریسک بزرگی خواهد بود. میزان خسارت ناشی از حملات آمریکا و اسرائیل هنوز مشخص نیست، اما ایران قطعاً نیاز به بازسازی تأسیسات هسته‌ای و زیرساخت سانتریفیوژهای خود دارد، فرایندی که ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد.

ایران باید بازسازی برنامه هسته‌ای خود را در نهایت پنهان‌کاری و به دور از چشم سرویس‌های اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا انجام دهد. اگر اسرائیل از این اقدامات باخبر شود، ممکن است حملات خود را از سر بگیرد.

خامنه‌ای همچنین می‌تواند مسیر متفاوتی را در پیش گیرد و با ازسرگیری مذاکرات با ایالات متحده، به دنبال کاهش تحریم‌ها باشد.

استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا در خاورمیانه، شامگاه سه‌شنبه در برنامه «زاویه اینگراهام» شبکه فاکس نیوز، چشم‌انداز مذاکرات آینده را «امیدوارکننده» توصیف کرد.

او گفت: «ما در حال حاضر با یکدیگر در حال گفت‌وگو هستیم. امیدواریم بتوانیم به یک توافق صلح بلندمدت دست یابیم که ایران را احیا کند.»

چالش‌های داخلی

بسیاری نیز نگران تشدید سرکوب مخالفان هستند، چرا که رهبری آسیب‌دیده از جنگ در میان مشکلات فزاینده داخلی در حال بازسازی خود است. اقتصاد شکننده ایران تحت تأثیر تحریم‌های بین‌المللی، فساد و سال‌ها سوءمدیریت ویران شده است.

برای ماه‌ها، شبکه برق فرسوده ایران با قطعی‌های طولانی‌مدت و متناوب مواجه بوده است. فرار بخش بزرگی از جمعیت تهران در طول جنگ، فشار بر این شبکه را موقتاً کاهش داد. اما با بازگشت مردم، انتظار می‌رود قطعی‌های برق در بدترین ماه‌های تابستان طولانی‌تر شوند و از نانوایی‌ها تا کارخانه‌ها را مختل کنند.

جنگ همچنین بازار بورس تهران و صرافی‌های ارز را تعطیل کرد و مانع از سقوط بیشتر ارزش ریال ایران شد.

در سال ۲۰۱۵، زمانی که ایران به توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی دست یافت، هر دلار آمریکا معادل ۳۲,۰۰۰ ریال بود. امروز، این نرخ به حدود یک میلیون ریال به ازای هر دلار رسیده است. با بازگشایی کامل کسب‌وکارها، احتمال ازسرگیری سقوط ارزش پول وجود دارد.

اقتصاد در گذشته جرقه ناآرامی‌هایی را زده است. پس از افزایش قیمت بنزین توسط دولت در سال ۲۰۱۹، اعتراضات به حدود ۱۰۰ شهر و شهرک گسترش یافت و پمپ‌بنزین‌ها و بانک‌ها به آتش کشیده شدند. در سرکوب متعاقب آن، طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل، دست‌کم ۳۲۱ نفر کشته و هزاران نفر بازداشت شدند.

سپس در سال ۲۰۲۲، اعتراضات به دلیل مرگ مهسا امینی، زنی جوان که به اتهام عدم رعایت حجاب مورد نظر نیروهای امنیتی بازداشت شده بود، شکل گرفت. در سرکوب چندماهه، بیش از ۵۰۰ نفر کشته و بیش از ۲۲,۰۰۰ نفر بازداشت شدند.

بسیاری از زنان در تهران همچنان از پوشیدن حجاب خودداری می‌کنند. اما فعالان نگرانند که جنگ به اعمال محدودیت‌های جدید منجر شود.

نرگس محمدی، برنده جایزه صلح نوبل، در نامه‌ای سرگشاده در آخر هفته گذشته نوشت: «جمهوری اسلامی یک رژیم مذهبی، اقتدارگرا و زن‌ستیز است که قادر به اصلاح نیست و به‌طور سیستماتیک حقوق بنیادین مردم ایران را نقض می‌کند.»

اما او خواستار آتش‌بس در جنگ شد و اظهار داشت: «من عمیقاً باور دارم که دموکراسی و صلح از مسیرهای تاریک و وحشتناک جنگ و خشونت پدیدار نخواهد شد.»

پرسش‌ها درباره جانشین خامنه‌ای

با وجود اظهارات اسرائیل درباره حذف خامنه‌ای، او از این رویارویی جان سالم به در برد. اما آنچه پس از او خواهد آمد، همچنان نامعلوم است.

جنگ ممکن است تغییراتی در خود جمهوری اسلامی ایجاد کند و آن را به سوی حکومتی با سبک نظامی سوق دهد.

در ساختار جمهوری اسلامی، روحانیون ارشد شیعه در رأس سلسله‌مراتب قدرت قرار دارند و خطوطی را تعیین می‌کنند که دولت غیرنظامی، ارتش و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی باید از آن تبعیت کنند. خامنه‌ای به‌عنوان رهبر انقلاب، نماد این قدرت روحانی است.

هیئتی از روحانیون شیعه مسئول انتخاب یکی از میان خود به‌عنوان جانشین او هستند. نام‌های متعددی مطرح شده‌اند، از جمله پسر خامنه‌ای و نوه آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ۱۹۷۹. برخی از نامزدها تندروتر و برخی دیگر اصلاح‌طلب‌تر تلقی می‌شوند.

هر که انتخاب شود، فرماندهان نظامی و سپاه ممکن است بیش از پیش قدرت پشت پرده باشند.

عزیزی گفت: «مردم درباره گذار از جمهوری اسلامی تحت سلطه روحانیون به جمهوری اسلامی تحت سلطه نظامیان صحبت می‌کنند. این جنگ این سناریو را محتمل‌تر کرده است... دولت بعدی بیشتر نظامی-امنیتی خواهد بود.»