ابراز تأسف پاپ و دعوت به يك گفتگوى باز
دويچه وله: پاپ بنديكت شانزدهم روز يكشنبه ۱۷ سپتامبر، به هنگام نيايش در اقامتگاه تابستانى‌اش شخصا نسبت به اظهارات خود پيرامون اسلام در دانشگاه رگنسبورگ آلمان ابراز تأسف كرد.
پاپ در سخنان روز يكشنبه‌ى خود جهان اسلام را به يك «گفتگوى باز، صادقانه و توأم با احترام متقابل» فراخواند. ولى ابراز تأسف او، چنانكه بسيارى انتظارش را مى‌كشيدند، سريع‌تر از آنى صورت گرفت كه انتظارش مى‌رفت. رهبر كاتوليك‌هاى جهان گفت: «در اين لحظه مايلم بيافزايم كه در اندوهى عميق بسر مى‌برم، پيرامون واكنش‌هايى كه بدليل بخشى از سخنانم در دانشگاه رگنسبورگ برانگيخته شدند و اين سخنان را توهين به احساسات دينى مؤمنان مسلمان دانستند. حقيقت اين است اين جز نقل قولى از يك متن قرون وسطايى نبوده است و به هيچ‌وجه به معناى بيان عقيده‌ى شخصى من نيست.»
پاپ بنديكت شانزدهم سپس به توضيحات دبير دولتى واتيكان در روز شنبه (۱۶ سپتامبر) اشاره كرد. اين توضيحات معناى واقعى سخنان وى را تشريح كرده‌اند. و پاپ در اين زمينه افزود: «معناى سخنانم چنين بوده و هست كه دعوت كنم به يك گفتگوى جدى توأم با احترام متقابل.»
محل امروز پاپ در اقامتگاه تابستانى، تا كنون چنين مراقبت‌هاى ويژه‌ى امنيتى به خود نديده بود. تمامى زائران مى‌بايستى پيش از ورود به حياط بزرگ اندرونى اقامتگاه ساك‌هاى دستى و كوله‌پشتى‌هاى خود را از سوى پليس ايتاليا مورد بازرسى دقيق قرار دهند. اين محل بشدت زير نظر پليس ايتاليا و گارد سوئيسى ويژه‌ى واتيكان بود و اين نيروها بسيارى از مسيرهايى را كه به اقامتگاه منتهى مى‌شدند، بسته بودند، زيرا كه تهديدهاى متعدد رسيده بود.
در شبكه‌ى اينترنت گروهى موسوم به «ارتش مجاهدين» كه مقامات عراقى بسيارى سوءقصدها به ارتش آمريكا را كار اين گروه مى‌دانند، تهديد به ترور و حمله را عليه پاپ و شهر رم كرده بود. اين تهديدها پيش از ابراز تاسف واتيكان در روز شنبه، در اينترنت انتشار يافته بوند. در سومالى يك رهبر دينى مسلمانان را به تعرض عليه جان پاپ فراخوانده بود. كارشناسان امور واتيكان هم بيانيه‌ى عذرخواهى روز شنبه‌ى پاپ و هم بيشتر از آن اظهارات پاپ در روز يكشنبه را در تاريخ واتيكان بى‌‌سابقه خواندند. تاكنون هيچ پاپى اين گونه ابراز تأسف نكرده است. بسيارى مفسران روزنامه‌ها هنوز مى‌پرسند كه آيا كاربرد اين نقل قول مناقشه‌برانگيز مى‌بايستى در رابطه‌ى ميان كليساى كاتوليك زير رهبرى بنديكت شانزدهم و اسلام چيزى را تغيير دهد و يا به چيز خاصى اشاره كند؟ به هرحال دعوت پاپ به يك گفتگوى باز در رابطه‌ى ميان كليساى كاتوليك و اسلام كمك بيشترى خواهد كرد.

نخستين واكنش‌های مثبت
شوراي مركزى مسلمانان در آلمان از سخنان پاپ به عنوان روشنگرى نام برد و گفت كه اين اقدام گامى است مهم براى آنكه بتوان در بسيارى از نقاط جهان آرامش برقرار كرد.
جنبش اخوان المسليمن مصر كه سنى و تندرو است، از پوزش‌طلبى‌اى مكفى سخن راند.


بنديكت شانزدهم اظهار تاسف كرد
پاپ بنديكت شانزدهم خطاب به مسلمانان جهان اعلام كرد از اينكه اظهاراتش درخصوص اسلام به عنوان توهين به اسلام تلقی شده، متاسف است و با ادای احترام نسبت به اعتقادات آن‌ها اميدوار است مسلمانان درك درستی از سخنان وی داشته باشند.
به گزارش خبرگزاری رويتر، كاردينال تارسيسيو برتون، وزير كشور واتيكان در اطلاعيه‌ای اعلام كرد: پدر مقدس از اينكه بخش‌هايی از سخنانش ممكن است توهين به مقدسات مسلمانان تلقی شده باشد، بسيار متاسف است.
وی گفت: موضع پاپ در قبال اسلام در راستای تعاليم واتيكان است كه نسبت به مسلمانان كه به خدای يكتا اعتقاد دارند، احترام می‌گذارد.
برتون در ادامه افزود: بنابر اين پاپ از اينكه برخی مواضعش در اين سخنرانی توهين‌آميز تلقی شده و به شيوه‌ای تعبير شده كه به هيچ عنوان در راستای اهداف وی نبوده، بسيار نگران است.


تنش بر سر سخنان پاپ
"اميدواريم كه اظهارات حساسيت‌برانگيز پاپ نشانه چرخش جديدی در سياست واتيكان در قبال اسلام نباشد. به ويژه كه در طول چند دهه گذشته از رهگذر گفتگو ميان روحانيون واتيكان و انديشمندان و علمای مسلمان تفاهم‌ بيشتری ميان دو مذهب اسلام و مسيحيت ايجاد شده است." اين جمله‌ای است از بيانيه "سازمان كشورهای اسلامی" در واكنش به اظهاراتی كه پاپ بنديكت شانزدهم روز سه‌شنبه هفته جاری در دانشگاه رگنزبورگ آلمان ايراد كرد.

پاپ در سخنرانی يادشده به گفتگويی اشاره كرد كه در قرن چهاردهم ، ميان "مانوئل دوم پلالوگوس" ، حاكم امپراطوری مسيحی بيزانس و يك انديشمند ايرانی در گرفته بود. اسناد به جا مانده از اين گفتگو كه در آنكارا انجام شده عمدتا حرف‌های امپراطور را بازتاب می‌دهند. بحث امپراطور و هم‌صحبت ايرانی‌اش بر سر نقش خشونت در ترويج و اشاعه افكار و عقايد دينی است. در جايی از گفتگو مانوئل دوم از فرد ايرانی می‌پرسد :" به من نشان بده كه محمد چه چيز تازه‌ای آورده است؟ تو در اين حكم محمد كه می‌گويد بايد مذهب من را به ضرب شمشير اشاعه داد جز شر و رويكردی غيرانسانی نخواهی يافت."

پاپ استدلال امپراتور بيزانس در مورد ادعايش را نيز نقل مى‌كند كه گفته بود: "خداوند به خونريزى خشنود نيست و رفتار غيرعقلانى با ماهيت وجودى خداوند در تضاد است. ايمان يك ميوه‌ى روح است و نه جسم. بنابراين اگر كسى بخواهد ديگرى را بسوى ايمان هدايت كند، بايد از اين توان خود بهره گيرد كه به نيكى سخن گويد و به حق بيانديشد و نه با ابزار خشونت و تهديد ... براى قانع ساختن يك روح عقلانى نياز به دست سنگين نيست، نياز به ابزار ضرب و شتم و هر وسيله‌ى ديگر براى تهديد به مرگ كسى نيست ..."

پاپ در اظهارات خود در باره گفته مانوئل دوم سوره دوم قرآن كه در آن كاربرد خشونت در ترويج دين نفی می‌شود را به زمانی نسبت داد كه حضرت محمد فاقد قدرت بوده است. به گفته وی مانوئل، هم اين سوره را می‌شناخته است و هم سوره‌های بعدی و متاخرتر قرآن را كه مضمونی متفاوت و متضاد دارند. رهبر واتيكان در ادامه سخنان خود به تاييد گفته‌ای از پرفسور "تئودور خوری"، استاد دانشگاه مونستر‌ آلمان، رسيد كه سند گفتگوی ميان امپراطور بيزانس و فرد ايرانی در كتاب جديد وی انتشار يافته است. به گفته پاپ، خوری در جايی از كتاب خود ، ضمن تاييد سخنان امپراطور بيزانس نوشته است: "خدا در باور و آموزه‌های اسلامی امری مطلقا متعالی و استعلايی است كه اراده او با هيچ‌كدام از مقولات مورد قبول ما مسيحيان و از جمله عقل و خرد ربط و پيوندی‌ ندارد."

واكنش‌ها
اظهارات پاپ بلافاصله با انتقادات و اعتراضاتی در كشورهای اسلامی مواجه شد. سازمان كشورهای اسلامی در بيانيه يادشده پاپ را متهم كرد كه به حضرت محمد "اتهام ناروای ترويج اسلام از طريق خشونت و خونريزی را نسبت داده است. اين در حالی است كه اين سازمان در قبال واتيكان هميشه برخوردی احيتاط‌آميز داشته و هيچگاه نكوشيده است به بحث مربوط به كارنامه كليسا در جنگ‌های صليبی و مذهبی و تعقيب و آزار مسلمانان در دوران انكيزاسيون دامن بزند."

در تركيه كه قرار است پاپ ماه نوامبر سال جاری به آنجا سفری رسمی داشته باشد شماری از اعضای حزب حاكم اسلامی آقای اردوغان، نخست‌وزير، و برخی از مجامع و محافل اسلامی ديگر خواهان لغو اين سفر شدند. در پاكستان مجلس اين كشور به اتفاق آراء به قطعنامه‌ای رای داد كه سخنان پاپ را اهانت‌آميز و لايق محكوميت می‌داند و از وی می‌خواهد كه از مسلمانان عذرخواهی كند. در مصر حزب اخوان‌المسلمين و حزب اسلامی كار پاپ را به ناآگاهی از مسائل و آموزه‌های اسلام متهم كرده‌اند و ضمن دعوت مردم به اعتراض، از كشورهای اسلامی هم خواسته‌اند كه واتيكان را به قطع رابطه تهديد كنند. پليس هند در منطقه مسلمان‌نشين كشمير نشريات حاوی سخنان پاپ را از دسترس عمومی دور كرد و دو تن از رهبران مسلمانان را از بيم تلاش آنها برای به اعتراض ‌واداشتن اهالی تحت بازداشت خانگی قرار داده است.

در ايران اعتراض به سخن پاپ تا كنون چندان گسترده نبوده است. در سطح رسمی ، احمد خاتمی ، خطيب امروز نماز جمعه ، پاپ را به خاطر اظهاراتش مورد سرزنش قرا رداد و گفت: "رهبر كاتوليك‌ها به اسلام اهانت كرده و دين صلح‌طلب و انسان دوست را به خشونت و جنگ طلبی متهم كرده و ادعا كرده كه در اسلام برخلاف مسيحيت تعقل معنا ندارد." خاتمی افزود: "جای تاسف دارد كه رهبر مسيحيان آنقدر وقيحانه سخن بگويد و از اسلام مطلع نباشد، دعوت می‌كنيم اسلام را بشناسند و می‌گوئيم اينگونه هتاكی‌ها نور اسلام را بيشتر خواهد كرد. مطمئنا مسلمانان به اين سخنان واكنش نشان می‌دهند"

در كشورهای فرانسه و آلمان نيز چهره‌های صاحب نفوذ در ميان اقليت‌های مسلمان ساكن اين كشورها با اهانت‌آميز خواندن سخنان پاپ خواهان توضيح واتيكان در باره آن شدند.

تلاش واتيكان برای آرام كردن جو
سخنگوی واتيكان، آقای فدريكو لومبادری در واكنش به اعتراضات و انتقاداتی كه نسبت به سخنان پاپ ابراز شده است كوشيد تا با هشدار نسبت به درك اشتباه اين سخنان تا حدودی فضا را آرام كند. به گفته لومباردی پاپ قصد جريحه‌دار كردن احساسات مسلمانان را نداشته است و كماكان موضع مبتنی بر احترام و گفتگو نسبت به ساير مذاهب و از جمله اسلام دارد. اما "وی در عين حال می‌خواهد تاكيد كند كه توجيهات مذهبی برای اعمال خشونت محلی از اعراب ندارند."

مناقشه بر سر سخنان پاپ تا كنون در سطح انتقادات و اعتراضات و صدور بيانيه‌ها محدود مانده است. اما به عقيده بسياری از ناظران با توجه به جو و فضای تحريك‌پذير كنونی در روابط غرب با كشورهای اسلامی اين مورد نيز اگر در جهان اسلام با احتياط با آن برخورد نشود و غوغاسالاران و بينادگرايان ميدان را به دست بگيرند و اگر واتيكان نيز در راه كاستن از تنش‌ها گام لازم را برندارد شايد كه ظرفيت آن را داشته باشد كه به سطح اغتشاش و تنشی كشيده شود كه پاييز گذشته بر سر انتشار كاريكاتورهای حضرت محمد در يك روزنامه دانماركی به وجود آمد.

رويكردهای بنديكت شانزدهم
تا آنجا كه به واتيكان مربوط می‌شود، بنديكت شانزدهم نشان داده است كه از سلف خود "پاپ ژان پل دوم" عقايد و باورهايی محافظه‌كارانه‌تر دارد و در ترويج مبانی ارتدكس كليسای كاتوليك به شدت حساس و پيگير است.

پاپ ژان پل دوم نقشی عمده در ايجاد تفاهم با ساير مذاهب داشت. دامن زدن به ديالوگ ميان مسيحيت با اسلام و يهوديت از جمله ابتكارات او بود. او همچنين نسبت به پروتستان‌ها گام‌های مثبتی در راستای تفاهم برداشت و با آنها مراسم مشترك عشای ربانی برگزار كرد. بنديكت شانزدهم اما در سفر اخير خود به زادگاهش آلمان به اين روش ادامه نداد و اميد پروتستان‌ها در تكرار سنتی كه پاپ ژان پل دوم بدعت گذاشته بود برآورده نگشت. بنديكت همچنين پنهان نكرد كه با خواست‌های مبنی بر تقويت حقوق زنان در چارچوب كليسای كاتوليك ميانه خوشی ندارد.

پاپ در عين حال در سخنرانی‌های متعددی كه در آلمان داشت بر پيوند ميان خرد و باور به خداوند تاكيدی آشكار داشت. او در سخنرانی‌های ديگر خود در آلمان كه با سخنرانی در دانشگاه رگنزبورگ تا حدودی متفاوت بود تلويحا ايده "نبرد تمدن‌ها" را به چالش كشيد و جوامع سكولار غرب را متهم نمود كه توان ديالوگ با فرهنگ‌هايی كه نقش مذهب در آن شديدتر و فاحش‌تر است را ندارند. وی به رهبران آلمان نيز توصيه كرد كه با اقليت مسلمان اين كشور گفتگو و ديالوگ فعالتری داشته باشند و موانع جذب آنها در جامعه را از ميان بردارند.