اعتماد ملی / مژگان جمشیدی

در حالی كه فقط كمتر از ۲۰ روز از ماجرای قطع درختان كهنسال چند صد‌ساله در استان‌های قم و گیلا‌ن به دستور اداره اوقاف و امور خیریه می‌گذرد این بار قطع بیش از ۳۰۰ نخل تنومند در یكی از قدیمی‌ترین نخلستان‌های كشور در دل كویر مركزی ایران به پرسر‌و‌صداترین خبر زیست‌محیطی هفته گذشته تبدیل شد.

ماجرای قطع درختان كهنسال گیلا‌ن و قم كه به بهانه مبارزه با خرافه‌پرستی و با سكوت سازمان جنگل‌ها و سازمان محیط‌زیست همراه شده بود در نهایت با مداخله دادستان كل كشور و دستور وی متوقف شد اما در فاصله كمتر از چند روز ا طرحی كه قبل از هر چیز شنونده را به یاد طرح ناموفق از رده خارج كردن خودروهای فرسوده می‌اندازد و این پرسش را مطرح می‌سازد كه مگر درخت هم كهنه و فرسوده و نو دارد؟ این در حالی است كه بسیاری از كارشناسان منابع طبیعی حتی با شنیدن نام این طرح و نحوه اجرای آن به واكنش برخاستند و این اقدام را در حد یك جنایت زیست‌محیطی و تشدید بیابان‌زایی در دل كویر مركزی ایران عنوان می‌كنند.

این طرح روز سیزدهم آذرماه در روستای حاجی‌آباد زرین از توابع اردكان یزد اجرایی شد كه در نهایت با مخالفت گسترده مردم محلی و شكایت صاحبان نخلستان به دادسرای عمومی و انقلا‌ب اردكان متوقف شد. در راستای این طرح قرار بود هفت هزار اصله نخل از مجموع بیش از ۳۰ هزار نخل موجود در حاجی‌آباد، تنها به جرم اینكه میوه نمی‌دهند و به نظر مسوولا‌ن جهاد كشاورزی دیگر فرسوده شدند، ریشه‌كن شوند كه در نتیجه بیش از ۳۰۰ اصله از این درختان ریشه‌كن شدند.

به گزارش پایگاه خبری زیستا، بیل مكانیكی جهاد كشاورزی كه به بهانه اجرای طرح راهسازی به روستا آورده شد صبح روز چهارشنبه سیزدهم آذر‌ماه ناگهان وارد نخلستان روستا شد و پس از آنكه بیش از ۳۰۰ درخت كهنسال را سرنگون كرد سرانجام عصر همان روز با اعتراض شورای روستای حاجی‌آباد و اهالی ده از فعالیت بازایستاد. این درختان كه ارتفاعی بیش از ۲۰ متر و عمری حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال داشتند توسط بیل‌های مكانیكی جهاد كشاورزی اردكان ریشه‌كن شدند تا جای خود را به نهال‌های یكی، دوساله نخل خرما بدهند! اما با وجود واكنش‌های انتقادی رسانه‌های محلی و مردم، رئیس جهاد كشاورزی شهرستان اردكان هفته گذشته در مصاحبه با پیك بامدادی رادیو ایران ضمن تایید اجرای «طرح از رده خارج كردن درختان فرسوده در قسمت كویر مركزی ایران» می‌گوید: «این درختان كهنسال بی‌ثمر هستند و در این طرح جایگزینی قرار است با درختان ثمردار تعویض شوند.‌» از سوی دیگر فرماندار اردكان كه در گفت‌وگو با رادیو از وقوع این مساله اعلا‌م بی‌اطلا‌عی كرده بود و پس از آنكه مجری برنامه اظهار داشت، نیم‌ساعت پس از آغاز قطع كردن درختان، معاونان شما در جریان قرار گرفته بوده‌اند، تنها به گفتن یك جمله بسنده كرد و گفت «به ایشان تذكر می‌دهم.»

قطع ۳۰۰ اصله درخت كهنسال در روستای حاجی‌آباد زرین اردكان در حالی صورت می‌گیرد كه این منطقه اخیرا از سوی دولت منطقه ویژه گردشگری اعلا‌م شده است و تخریب آن می‌تواند جاذبه‌های گردشگری این منطقه را دگرگون كند.

شكایت روستاییان به دادگاه

حسین صفوی، رئیس شورای روستای حاجی‌آباد زرین در این باره به اعتماد ملی می‌گوید: متاسفانه این واقعه به خاطر ناهماهنگی مجریان طرح جایگزینی نخیلا‌ت با شورای اسلا‌می روستا اتفاق افتاد و با اینكه دهیاری روستا با جهاد كشاورزی و بخشداری برای قطع درختان هماهنگی كرده بود اما چون این موضوع را به اطلا‌ع شورای روستا نرسانده بود از بخشداری درخواست بركناری دهیار روستا را كرده‌ایم.

صفوی كه در عین حال هم روحانی روستا و هم ریاست شورای این روستا را بر عهده دارد در ادامه می‌افزاید: آقایان مدعی هستند این درختان در اثر سرمای سال گذشته خشك شده و باید جایگزین شوند در حالی كه بیشتر این درختان مالكان خصوصی دارد و بسیاری از این مالكان اصلا‌ از ماجرای قطع درختان مطلع نبودند و امروز شاكی هستند. ضمن اینكه تنها چند اصله درخت واقعا در اثر سرما خشك شده بود اما بیل مكانیكی جهاد كشاورزی همه درختان را هدف قرار داده بود. وی می‌افزاید: حتی اگر یك نفر از این مالكان هم با اقدام جهاد كشاورزی موافق نباشد، این عمل جرم محسوب می‌شود و قابلیت پیگیری در محاكم قضایی را دارد ضمن اینكه نخلستان حاجی‌آباد زرین با توجه به قدمت چندصدساله‌‌اش جزو میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود.

وی می‌گوید: برخی از اهالی روستا از قطع ۳۰۰ نخل تنومند به شورای روستا اعتراض كردند كه در این رابطه شورای روستا نیز علیه عاملا‌ن تخریب نخلستان شكایتی را در دادسرای عمومی و انقلا‌ب شهرستان اردكان ثبت كرده است. صفوی خاطر‌نشان كرد: در اثر سرمای زمستان گذشته، مقداری از شاخ و برگ‌های نخل‌ها خشك شد كه به‌منظور جلوگیری از بروز حریق، همین تابستان امسال با همكاری بسیج سازندگی سپاه پاسداران و نیز جهاد كشاورزی و با صرف بودجه بیت‌المال تمامی سرشاخه‌های خشك هرس شدند حال پرسش این است كه اگر این درختان به ظن آقایان خشك و بی‌ثمر بودند پس چرا ۴ ماه قبل میلیون‌ها تومان صرف هرس آن كردند و حال امروز با صرف بودجه دیگری درختان را ریشه‌كن می‌كنند تا جای آنها نهال‌های یك‌ساله بكارند. وی می‌گوید: اگر مقصود جایگزینی درختان بی‌ثمر با درختان جدید مثمر بوده حتما باید درختان را قطع می‌كردند و درست جای آنها نهال می‌كاشتند‌؟ آیا نمی‌توانستند جای دیگری این درختان جدید را بكارند؟

هر‌چند تلا‌ش خبرنگار اعتماد ملی برای برقراری ارتباط با مسوولا‌ن جهاد كشاورزی استان یزد بی‌نتیجه ماند اما مدیر‌كل منابع طبیعی استان یزد به پرسش‌های اعتماد ملی پاسخ داد. مهندس عالم در پاسخ به اینكه چرا منابع طبیعی مانع قطع درختان نشده است، می‌گوید: این درختان در محدوده مستثنیات بوده و به وزارت جهاد كشاورزی مربوط می‌شود و چون در محدوده اراضی منابع طبیعی قرار نداشته ما حق دخالت نداریم. به گفته او در این منطقه حدود ۳۲ هزار نخل موجود است و هر‌ساله در قالب یك طرح مصوب تعدادی از این درختان با درختان جدید مثمر جایگزین می‌شوند. اما خبرنگار اعتماد ملی از وی پرسید، در حالی كه هر‌ساله میلیون‌ها تومان صرف مبارزه با بیابا‌ن‌زایی در استان یزد می‌شود این نخلستان صرف‌نظر از اینكه محصول دارد یا خیر، سدی در برابر توفان‌های شن محسوب می‌شود و شما می‌توانستید در این راستا از جهاد كشاورزی بخواهید درختان جدید را در پهنه گسترده بیابان بكارد و این درختان را برای حفظ تعادل اكولوژیك منطقه قطع نكند. وی در این‌ باره می‌افزاید: «‌تا جایی كه من می‌دانم این اقدام بر‌اساس طرح مصوب بوده و اعتبار دارد و برای بیابان‌زایی هم زیاد كار می‌كنیم اما این موضوع به ما مربوط نمی‌شود و البته به اعتقاد من اینجا اكوسیستمی نبوده كه تخریب شده باشد بلكه اینها چند درخت خشك بوده و جای دیگری هم در اطراف آن زمین و آب نبوده است.»

این درحالی است كه به گفته افراد محلی و شورای روستای حاجی‌آباد در ۴۰۰ متری این نخلستان چشمه آبی وجود داشته كه وزارت جهاد كشاورزی می‌توانسته در آنجا درختان جدید را بكارد نه اینكه نخل‌های قدیمی را ریشه‌كن كند كه هم محیط زیست تخریب شود و هم پیمانكاران جهاد هزینه بیشتری متحمل شوند كه البته برخی افراد محلی در گفت‌وگو با اعتماد ملی خاطر‌نشان كردند برای طرح از رده خارج كردن درختان فرسوده ۳۰۰ میلیون تومان اختصاص یافته است!

در همین رابطه دكتر مرتضی هنری، اكولوژیست انسانی و یكی از فعالا‌ن محیط‌زیست كشور به اعتماد ملی می‌گوید: متاسفانه امروز كسانی برای كشاورزی این كشور تصمیم‌گیری می‌كنند كه اغلب آنها صلا‌حیت ندارند كه حتی بگویند این درخت باشد یا نباشد. وی كه در سال ۱۳۴۹ مقاله‌ای از كاركردهای اكولوژیك نخلستان‌خور و بیابانك در كویر مركزی ایران به رشته تحریر در‌آورده و در آن سال به عنوان برترین مقاله علمی دنیا شناخته شد، می‌افزاید: می‌گویند این طرح، طرح از رده خارج كردن درختان فرسوده بوده و پرسش من به عنوان یك اكولوژیست این است كه در كجای دنیا این بحث مطرح است؟ مگر درخت كهنه و جوان دارد؟ صرف‌نظر از اینكه این درختان میوه می‌دهند یا نه، اما وجود این درختان آن هم در دل كویر یك نعمت است كه نباید به راحتی آنها را از دست داد چون استفاده‌های به‌مراتب مهمتری برای جوامع محلی و مردم دارد كه مهم‌ترین آن ایجاد سكونتگاه‌های انسانی و تعدیل آب و هوا است، به همین دلیل است كه كندن درخت در كویر جنایت است. وی می‌افزاید: این درختان متعلق به مردم است و علا‌وه بر مالكیت خصوصی به دلیل قدمت چند‌صد‌ساله‌اش مالكیت عمومی هم دارد و وزارت جهاد كشاورزی حق نداشته آنها را ریشه‌كن كند و هر كسی كه این اقدام را انجام داده از نظر حقوقی قابل تعقیب قانونی است و شاید الا‌ن این اقدام صورت نگیرد اما بالا‌خره یك زمانی این افراد را تعقیب قضایی خواهیم كرد. این بوم‌شناس خاطر‌نشان می‌كند: این بحث درخت‌افكنی با توجیهات غیر‌منطقی كه اخیرا در ایران شروع شده به نظر من بزرگ‌ترین فاجعه ملی است و دولت باید پاسخ دهد كه چطور این اختیار را به استانداران و فرمانداران می‌دهد كه چنین فاجعه‌ای را رقم بزنند.

طرح ناموفق جایگزینی نخیلا‌ت

طرح جایگزینی درختان نخل در نخلستان‌های كویر مركزی ایران كه به گفته مدیر جهاد كشاورزی اردكان طرح از رده خارج كردن درختان فرسوده لقب گرفته، در حالی اجرا می‌شود كه مردم محلی به‌شدت از آن انتقاد می‌كنند. به گفته اهالی روستای حاجی‌آباد زرین، نهال خرماهایی كه در این منطقه اخیرا كشت شده از نوع خرمای بومی نیستند و گفته می‌شود متعلق به اقلیم شرجی بوشهر است به همین دلیل با وجود كاشت بیش از ۱۰ هزار نهال خرما در سال‌های اخیر در این منطقه، كمتر از ۱۰ درصد این طرح موفق بوده است. دكتر هنری در این‌باره به اعتماد ملی می‌گوید: در علم اكولوژی بومی بودن گونه، اصل مهمی است و اگر گونه حتی در مورد كشاورزی، غیر‌بومی باشد مطمئنا محصول خوبی نخواهد داد. برای این منظور مثالی می‌زنم. ببینید در دنیا ۴۳ هزار نوع بذر گندم وجود دارد و در جریان انقلا‌ب سبز این۴۳ هزار مورد را به ۸ نوع رساندند. حتما می‌د‌انید كه منطقه زابل از قدیم طبق روایات تاریخی انبار غله ایران بوده به طوری‌كه نادرشاه افشار قبل از لشكركشی به هند اول به سیستان می‌آید و گندمش را بار شترها می‌كند و بعد به جنگ می‌رود اما در سال‌های اخیر گندم نژاد بومی زابل را كنار گذاشتند و از بذر گندم اصلا‌ح‌شده استفاده كردند. گندم بومی منطقه در هر هكتار ۲۵۰ تا ۴۰۰ كیلو‌گرم محصول داشت و گندم اصلا‌ح‌شده تا ۱۰ برابر این محصول می‌داد. این بذر اصلا‌ح‌شده را سال اول و دوم و سوم كاشتند و در هر هكتار بیش از ۵۰۰۰ كیلو‌گرم محصول برداشت كردند. بدین ترتیب گندم بومی به‌تدریج از رده خارج و كنار گذاشته شد اما اتفاقی كه افتاد این بود كه محصول گندم از سال‌های چهارم به بعد به‌تدریج كم شد و در سال هفتم كشت این نوع بذر گندم در زابل با شكست مواجه شد چرا كه تمام دانه‌های گندم پوسته می‌بستند. ببینید در سال ۲۰۰۲ قیمت گندم در جهان ناگهان بالا‌ رفت. چرا؟ به دلیل اینكه بذر گندم از محل شكاف روی دانه مبتلا‌ به نوعی قارچ می‌شد كه به‌شدت روی كیفیت و كمیت محصول در جهان تاثیر گذاشت. در حالی كه گندم بومی ایران كه متعلق به همین منطقه سیستان بود جزو چهار گونه گندمی است كه به‌هیچ‌وجه قارچ نمی‌گیرد اما ما به همین راحتی این بذر بومی را حذف كردیم. در مورد خرما هم همین‌طور است و نمی‌توان خرمای جای دیگری را در كویر مركزی ایران سازگار با محیط كرد و این نتیجه نمی‌دهد.

تخریب نخلستان‌های خور و بیابانك

خور و بیابانك، ‌قلب تپنده كویر مركزی ایران است كه نخلستان‌هایش همچون نگینی بر انگشتری شوره‌زار می‌درخشد. خور و بیابانك تنها نقطه كویر مركزی ایران است كه همچون لكه‌ای سبز روی نقشه جغرافیایی جهان می‌درخشد؛ منطقه‌ای كه از آن به‌عنوان شمالی‌ترین رویشگاه درخت خرما در كره زمین یاد می‌شود و باید به‌عنوان یك اكوسیستم بی‌همتا با قدرت و توان بالا‌ی برقراری تعادل اكولوژیك، تعدیل آب و هوا، بارور كردن زمین برای كشاورزی و استقرار سكونتگاه‌های انسانی در دل كویر مورد توجه و مطالعات بیشتر بوم‌شناختی قرار می‌گرفت. نخلستان‌های روستای حاجی‌آباد زرین در اردكان یزد نیز، صرف‌نظر از تقسیمات كشوری، جزئی از مجموعه خور و بیابانك محسوب می‌شود كه امروز هدف تخریب قرار گرفته است. درختان این منطقه كه از قدمتی چند‌صد‌ساله برخوردار هستند در طول سالیان گذشته تمدن‌ها و سكونتگاه‌های انسانی متعددی را در كنار خود ایجاد كرده‌اند كه اگر این درختان نبود در میان ریگزار و شوره‌زار كویر هیچ انسانی توان زیستن نداشت. اما متاسفانه امروز در‌نتیجه فقدان نگاه بوم‌شناسی و علمی در بدنه وزارت جهاد كشاورزی، این مناطق هدف تخریب قرار گرفته‌اند. هرچند مسوولا‌ن این اقدامات را تخریب نمی‌دانند و تمامی اقدامات صورت‌گرفته را كه عمدتا در سال جاری شدت گرفته، طرح‌های كارشناسی‌شده و با بودجه و اعتبار قلمداد می‌كنند اما واقعیت این است كه از نگاه كارشناسان بیرون این طرح‌ها خالی از توجیهات كارشناسی و مطالعات اجتماعی است.

در‌نتیجه سرمای زمستان سال گذشته، بخشی از درختان خرمای این مناطق خشك شدند. هرچند ظاهر امر نشان می‌داد كه درختان خشكیده‌اند اما بسیاری از این نخل‌ها مجددا از ناحیه انتهایی شروع به رویش كردند. با این حال به دلیل گرمای هوا و شدت برگ‌های خشك احتمال بروز حریق در این مناطق از ابتدای سال جاری وجود داشت كه با وجود هشدار كارشناسان، این درختان در برخی مناطق هرس نشدند و در نتیجه حریق صورت گرفت. بدین ترتیب بعد از اینكه ۲۵ هزار درخت در خور و بیابانك در اثر حریق سوخت، جهاد كشاورزی استان اصفهان به جان مابقی درختان افتاد تا از وقوع حریق‌های بعدی پیشگیری كرده باشد در حالی كه این درختان تنها به هرس و جدا كردن برگ‌های خشك نیاز داشتند اما در زیر لودرهای جهاد كشاورزی مرداد‌ماه امسال، هزاران درخت نخل تنومند ریشه‌كن شد كه موجی از اعتراضات مردمی را در منطقه رقم زد.

طرح جایگزینی درختان نخل كه امروز در حاجی‌آباد زرین اردكان اجرا می‌شود، شاید نشأت‌گرفته از همین دیدگاه مسوولا‌ن جهاد كشاورزی باشد كه درختان سرمازده را كه تنها مقداری از برگ‌هایشان خشكیده، كاملا‌ خشك و بی‌ثمر تصور می‌كنند. غافل از اینكه نخلستان‌های كویر مركزی ایران را نمی‌توان تنها به دیده یك باغ نگاه كرد كه اگر محصول ندهد دیگر فایده‌ای نداشته باشد. این نخلستان‌ها، اكوسیستم‌های پویایی را در دل كویر خشك و بی‌آب و علف تشكیل داده‌اند كه اگر نباشند امكان حیات در این منطقه را از ساكنان خود سلب می‌كنند.

دكتر هنری، اكولوژیست در این‌باره می‌گوید: نابودی این نخلستان تعادل اكولوژیك را در این نقطه از كویر ایران، كاملا‌ به هم می‌ریزد و پیامدهای آن تنها به از بین رفتن ده‌ها هزار نخل بارده ختم نمی‌شود بلكه زمینه‌ساز بسیاری از معضلا‌ت زیست‌محیطی،‌ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می‌شود و این همان چیزی است كه متاسفانه مدیران ما متوجه آن نیستند. دكتر هنری می‌گوید: شمالی‌ترین نقطه كره زمین كه نخل در آن رویش دارد اینجاست. بیش از ۳۰۰ هزار درخت در این منطقه صدها سال است كه كویر را زنده كرده و حیات را در آن دمیده است.

وی تاكید می‌كند:‌این نخلستان‌ها از پنج نظر حائز اهمیت است. نخست اینكه برگ‌های آن همچون یك چتر سبز هوای داغ كویر را برای‌ كویرنشینان به هوای خنك تبدیل می‌كند. دوم اینكه خرما می‌دهد تا برای تغذیه مردم و تهیه انواع مواد غذایی به كار گرفته شود. سومین نكته،‌محصولا‌ت فرعی درخت خرما است كه مردم از برگ‌های آن فرش و موكت، ‌صندل و كلا‌ه،‌حصیر، ‌بادبزن، ‌كیسه، ‌طناب و... می‌سازند و حتی به عنوان مهم‌ترین ماده اولیه در كارخانه‌های پاركت‌سازی كاربرد دارد. نكته چهارم این است كه نخلستان، ‌امكان كشاورزی را در زمین‌های شور كویر برای مردم فراهم كرده، چراكه ریشه‌های آن زیر زمین گسترده شده و امكان نفوذ نمك از اعماق به سطح زمین را سلب می‌كند در نتیجه با آبیاری زمین سطح رویی مناسب كشت و كار می‌شود و مردم زیر این نخل‌ها كشاورزی می‌كنند. پنجمین مساله این است كه به شعاع ۳۰۰ كیلومتری از خور و بیابانك هیچ سبزی‌ای به جز نخلستان خور روی نقشه جغرافیایی نمی‌بینید و این تنها لكه سبز در كویر ایران است كه تمدن‌های زیادی را به‌وجود آورده و فرهنگ و اقتصاد و معیشت بسیاری از مردم به آن بستگی دارد، بنابراین حذف ناشیانه درختان نابودی كل این اكوسیستم را رقم می‌زند. لذا دادن خرما تنها یكی از كاركردهای این درختان است كه اگر امروز حتی خرما هم ندهند باز هم چیزی از ارزش آنها كم نشده است.

درخت‌افكن بود كم‌زندگانی

این بوم‌شناس در ادامه می‌افزاید: در فرهنگ ما كه متاسفانه این روزها به دست فراموشی سپرده شده آمده، «درخت‌افكن بود كم‌زندگانی/ به درویشی كند نخجیربانی.» آدمی كه درخت را می‌اندازد ان‌شاءالله عمرش كوتاه می‌شود حالا‌ فرقی نمی‌كند كسی كه دستور قطع می‌دهد و كسی كه اجرا می‌كند. از سوی دیگر مساله تخریب نخلستان از بعد مالكیت فردی قابلیت تعقیب قانونی دارد. اگر رضایت یك نفر از مالكان كسب نشده باشد آن فرد می‌تواند شكایت كند و حتی اگر هم رضایت كشاورزان كسب شده باشد باز هم از ناآگاهی مردم سوء‌استفاده شده است.