مقدمه کتاب تاریخ جهان در شش پیاله
تام استندج
برگردان: علی‌محمد طباطبایی
متیو ریس، وال‌استریت ژورنال
تاریخ‌نگاران، به‌درستی، بیشتر توجه خود را به جنگ، سیاست و البته پول معطوف می‌کنند. اما می‌توان تاریخ را از منشوری دیگر نیز دید: از منظر کالاهایی که با پول می‌توان خرید. در کتاب تاریخ جهان در شش پیاله، تام استندج استدلال می‌کند که آبجو، شراب، مشروبات الکلی، قهوه، چای و نوشابه‌ی کولا، هر یک به‌شیوه‌ای خاص، در شکل دادن به مسیر تاریخ نقش داشته‌اند.
مقدمه کتاب: مایعات حیاتی
«تاریخ واحدی از بشریت وجود ندارد، تنها تاریخ‌های متعددی از جنبه‌های گوناگون زندگی انسان وجود دارد.»
— کارل پوپر، فیلسوف علم (۱۹۰۲-۱۹۹۴)
تشنگی کشنده‌تر از گرسنگی است. بدون غذا ممکن است چند هفته زنده بمانید، اما بی نصیب از نوشیدنی، بسیار خوش‌شانس خواهید بود اگر بیش از چند روز دوام آورید. فقط تنفس مهم‌تر است [از آب و غذاوم]. ده‌ها هزار سال پیش، انسان‌های نخستین که در گروه‌های کوچک به جمع‌آوری غذا مشغول بودند، می‌بایست در نزدیکی رودخانه‌ها، چشمه‌ها و دریاچه‌ها می‌ماندند تا دسترسی کافی به آب شیرین داشته باشند، چرا که ذخیره یا حمل آن عملی نبود. در دسترس بودن آب، پیشرفت بشر را محدود و هدایت می‌کرد. از آن زمان تاکنون، نوشیدنی‌ها به شکل‌دهی تاریخ انسان ادامه داده‌اند.
تنها در حدود ده هزار سال گذشته بوده که نوشیدنی‌های دیگری ظهور کرده‌اند تا جایگاه برتر آب را به چالش بکشند. این نوشیدنی‌ها به طور طبیعی در مقادیر قابل توجه وجود ندارند و باید از روی عمد [توسط انسان.م] تولید شوند. علاوه بر ارائه جایگزین‌های ایمن‌تر به جای منابع آب آلوده و بیماری‌زا در سکونتگاه‌های انسانی، این نوشیدنی‌های جدید نقش‌های متنوعی به عهده گرفته‌اند. بسیاری از آنها به عنوان پول، در مراسم مذهبی، نمادهای سیاسی یا منابع الهام فلسفی و هنری استفاده شده‌اند. برخی برای برجسته‌کردن قدرت و جایگاه نخبگان به کار رفته‌اند و برخی دیگر برای سرکوب یا آرام‌کردن فرودستان. از نوشیدنی‌ها برای جشن‌گرفتن تولدها، بزرگداشت مرگ‌ها، ایجاد و تقویت پیوندهای اجتماعی، مهرکردن معاملات تجاری و پیمان‌ها، تیزکردن حواس یا کدرکردن ذهن، و رساندن داروهای نجات‌بخش و سموم کشنده استفاده شده است.
همان‌طور که جزر و مد تاریخ در نوسان بوده، نوشیدنی‌های مختلف در زمان‌ها، مکان‌ها و فرهنگ‌های متفاوت، از روستاهای عصر حجر تا سالن‌های غذاخوری یونان باستان یا قهوه‌خانه‌های عصر روشنگری، به شهرت رسیده‌اند. هر یک زمانی محبوب شدند که نیاز خاصی را برآورده کرده یا با جریان تاریخی همسو شدند؛ در برخی موارد، سپس به روش‌های غیرمنتظره‌ای بر مسیر تاریخ تأثیر گذاشتند. همان‌طور که باستان‌شناسان تاریخ را بر اساس استفاده از مواد مختلف به دوره‌هایی تقسیم می‌کنند — عصر حجر، عصر برنز، عصر آهن و غیره — می‌توان تاریخ جهان را نیز به دوره‌هایی تقسیم کرد که هر کدام تحت سلطه نوشیدنی‌های مختلف بوده‌اند. شش نوشیدنی به ویژه — آبجو، شراب، مشروبات الکلی، قهوه، چای و کولا — جریان تاریخ جهان را ترسیم می‌کنند. سه مورد حاوی الکل و سه مورد حاوی کافئین هستند، اما آنچه در همه مشترک است این است که هر یک نوشیدنی تعیین‌کننده در یک دوره تاریخی محوری بوده‌اند، از دوران باستان تا امروز.
رویدادی که بشریت را در مسیری به سوی مدرنیته قرار داد، انتخاب شیوه کشاورزی بود که با اهلی‌کردن غلات آغاز گردید و نخستین بار در حدود ده هزار سال پیش در خاور نزدیک رخ داد و با ظهور شکل ابتدایی آبجو همراه بود. اولین تمدن‌ها حدود پنج هزار سال بعد در بین‌النهرین و مصر پدیدار شدند، دو فرهنگ موازی که بر مازاد تولید غلات و توسط کشاورزی سازمان‌یافته در مقیاس وسیع بنا شده بودند. این امر بخش کوچکی از جمعیت را از نیاز به کار در مزارع آزاد کرد و ظهور روحانیون، مدیران، کاتبان و صنعتگران متخصص را ممکن ساخت. آبجو نه‌تنها ساکنان اولین شهرها و نویسندگان اولین اسناد مکتوب را تغذیه می‌کرد، بلکه دستمزدها و جیره‌های آنان به صورت نان و آبجو پرداخت می‌شد، چرا که دانه های غلات پایه اقتصاد بودند.
فرهنگ شکوفایی که در هزاره اول قبل از میلاد در دولت - شهرهای یونان باستان توسعه یافت، موجب پیشرفت‌هایی در فلسفه، سیاست، علم و ادبیات گردید که هنوز هم زیربنای تفکر غربی مدرن هستند. شراب هم خون حیاتی این تمدن مدیترانه‌ای بود و هم مبنا و اساس تجارت گسترده دریایی که به گسترش ایده‌های یونانی کمک کرد. سیاست، شعر و فلسفه در مهمانی‌های رسمی باده گساری یا «سمپوزیوم‌ها» (symposia) مورد بحث قرار می‌گرفتند، جایی که شرکت‌کنندگان از کاسه‌ای مشترک حاوی شراب رقیق‌شده می‌نوشیدند. گسترش مصرف شراب تحت حاکمیت رومیان ادامه یافت، ساختار جامعه سلسله‌مراتبی آنها در سلسله‌مراتب دقیقاً تنظیم‌شده‌ای از شراب‌ها و سبک‌های شراب منعکس می‌شد. دو دین بزرگ جهان حکم‌های متضادی در مورد این نوشیدنی صادر کردند: آیین عشای ربانی مسیحیان شراب را در مرکز خود دارد، اما پس از فروپاشی امپراتوری روم و ظهور اسلام، شراب در همان منطقه زادگاهش ممنوع گردید.
تولد دوباره تفکر غربی، یک هزاره پس از سقوط روم، با کشف مجدد دانش یونان و روم شعله‌ور شد که بخش عمده‌ای از آن توسط دانشمندان جهان عرب محافظت و گسترش یافته بود. در همین حال، کاشفان اروپایی، با انگیزه دور زدن انحصار تجارت شرق توسط اعراب، به غرب به سوی قاره آمریکا و به شرق به سوی هند و چین دریانوردی کردند. مسیرهای دریایی جهانی ایجاد شد و ملت‌های اروپایی برای تقسیم جهان با یکدیگر رقابت کردند. در طول این عصر اکتشافات، طیف جدیدی از نوشیدنی‌ها ظهور کردند که با تقطیر، فرآیندی کیمیاگری که در جهان باستان شناخته شده بود اما توسط دانشمندان عرب به‌شدت بهبود یافته بود، ممکن گردید. نوشیدنی‌های تقطیری الکل را به شکلی فشرده و بادوام ارائه می‌کردند که برای حمل و نقل دریایی ایده‌آل بود. نوشیدنی‌هایی مانند براندی، رام و ویسکی (brandy, rum, and whiskey) به عنوان پول برای خرید برده استفاده می‌شدند و به‌ویژه در مستعمرات آمریکای شمالی محبوب شدند، جایی که به‌قدری از نظر سیاسی جنجال‌برانگیز شدند که نقش کلیدی در تأسیس ایالات متحده ایفا کردند.
در پی این گسترش جغرافیایی، همتای فکری آن آمد، زیرا متفکران غربی فراتر از باورهای دیرینه به ارث رسیده از یونانیان نگریستند و نظریه‌های جدید علمی، سیاسی و اقتصادی را طراحی کردند. نوشیدنی غالب این عصر خرد (Age of Reason)، قهوه بود، نوشیدنی مرموز و مُدروزی که از خاورمیانه به اروپا معرفی شد. مؤسساتی که برای سرو قهوه به وجود آمدند، ویژگی‌هایی به‌کلی متفاوت از میخانه‌هایی داشتند که نوشیدنی‌های الکلی می‌فروختند و به مراکزی برای تبادل تجاری، سیاسی و فکری تبدیل شدند. قهوه روشنی فکر را تقویت می‌کرد و آن را به نوشیدنی ایده‌آل برای دانشمندان، تاجران و فیلسوفان تبدیل می‌نمود. بحث‌های قهوه‌خانه‌ها منجر به تأسیس انجمن‌های علمی، ایجاد روزنامه‌ها، بنیان‌گذاری نهادهای مالی شد و بستری حاصلخیز برای تفکر انقلابی، به‌ویژه در فرانسه، فراهم کرد.
در برخی از کشورهای اروپایی، به ویژه بریتانیا، قهوه با چای وارداتی از چین به رقابت برخاست. محبوبیت چای در اروپا به گشودن مسیرهای تجاری سودآور با شرق کمک کرد و پایه‌های امپریالیسم و صنعتی‌شدن را در مقیاسی بی‌سابقه تقویت نمود و بریتانیا را به اولین ابرقدرت جهانی تبدیل کرد. هنگامی که چای به عنوان نوشیدنی ملی بریتانیا تثبیت شد، تمایل به حفظ عرضه چای تأثیرات عمیقی بر سیاست خارجی این کشور گذاشت که به استقلال ایالات متحده، تضعیف تمدن کهن چین و تأسیس تولید صنعتی چای در هند انجامید.
اگرچه نوشیدنی‌های گازدار مصنوعی در اواخر قرن هجدهم در اروپا پدید آمدند، اما نوشابه‌های غیرالکلی با اختراع کوکاکولا صد سال بعد به جایگاه واقعی خود دست یافتند. این نوشابه که در ابتدا توسط یک داروساز در آتلانتا به عنوان تقویت‌کننده دارویی ابداع شده بود، به نوشیدنی ملی آمریکا تبدیل شد و نماد سرمایه‌داری مصرف‌گرای پویایی گردید که به تبدیل ایالات متحده به یک ابرقدرت کمک نمود. کوکاکولا که در قرن بیستم همراه با سربازان آمریکایی به جنگ‌های مختلف در سراسر جهان سفر کرد، به شناخته‌شده‌ترین و گسترده‌ترین محصول توزیع‌شده در جهان تبدیل شد و امروز به نمادی از حرکت جنجال‌برانگیز به سوی یک بازار جهانی واحد مبدل گشته است.
نوشیدنی‌ها ارتباطی تنگاتنگ‌تر با جریان تاریخ داشته‌اند و تأثیری عمیق‌تر بر مسیر آن گذاشته‌اند که معمولاً مورد توجه قرار نمی‌گیرد. برای درک پیامدهای این که چه کسی چه نوشیدنی‌ای مصرف می‌کرد، چرا و از کجا آن را تهیه می‌نمود، باید از حوزه‌های گوناگون و به ظاهر نامرتبط عبور کرد: تاریخ کشاورزی، فلسفه، مذهب، پزشکی، فناوری و تجارت. شش نوشیدنی مورد توجه این کتاب، تعامل پیچیده تمدن‌های مختلف و درهم‌تنیدگی فرهنگ‌های جهان را به نمایش می‌گذارند. این نوشیدنی‌ها امروز در خانه‌های ما به عنوان یادگارهای زنده دوران گذشته باقی مانده‌اند و گواهی زنده بر نیروهایی هستند که جهان مدرن را شکل داده‌اند. اگر ریشه‌های آنها را کشف کنید، شاید دیگر هرگز نتوانید به نوشیدنی مورد علاقه خود مانند گذشته نگاه کنید.
ادامه دارد ...
ادامه کتاب را در بخش بعدی با عنوان «آبجوی عصر حجر» به زودی در سایت ایران امروز مطالعه می‌کنید.
