توانایی اطلاعاتی ترکیه؛ از امپراتوری تا جمهوری

۲۸ اکتبر ۲۰۲۵

در دیدار ماه سپتامبر در دفتر بیضی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، با گرمی از رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، استقبال کرد؛ او برای مهمان خود صندلی جلو کشید و هیأت ترکیه را «بسیار باهوش» خواند.

هرچند ستایش ترامپ از اردوغان پیش‌تر نیز بارها ثبت شده است، اما این نخستین بار بود که او در برابر دوربین‌ها، هنگام بیان چنین سخنی، نگاهی به هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، و ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ملی این کشور (میت – MİT) انداخت.

وابستگی ایالات متحده به ترکیه در پرونده‌های سوریه و اوکراین موضوعی شناخته‌شده است. با این حال، فراتر از روایت‌هایی که اردوغان را رهبری قدرتمند می‌دانند، آنچه در واقع زیربنای گسترش نفوذ جهانی ترکیه را تشکیل می‌دهد، تثبیت نقش عملیات اطلاعاتی این کشور در عرصه ژئوپولیتیک است – از آمریکای لاتین گرفته تا آفریقا و شرق آسیا.

در حالی که بیشتر تحلیل‌گران درباره دامنه نفوذ «دولت پنهان» در امور داخلی ترکیه سخن می‌گویند، در واقع این سلطه در عرصه سیاست خارجی است که موجب صعود ترکیه شده است.

از جاسوسان عثمانی تا تجسم مدرن آن‌ها

سه کتاب تازه‌منتشرشده به روشن شدن جایگاه برتر دستگاه اطلاعاتی ترکیه کمک می‌کنند.

کتاب «جاسوسان سلطان» نوشته پروفسور امراه گورکان (Emrah Gürkan) نشان می‌دهد که چگونه امپراتوری عثمانی با استفاده از جاسوسی راهبردی، همراه با مراقبت و شناسایی تاکتیکی، توانست بر سیاست‌های درباری اروپا تأثیر بگذارد.

عثمانی‌ها از خاندان‌ها و قدرت‌های اروپایی مانند هابسبورگ‌ها، امپراتوری مقدس روم و واتیکان تا قلمروهای مختلف، با بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی و سرمایه انسانی خود، به بازیگری کلیدی در امور اروپا بدل شدند. بازرگانان، هنرمندان و دیپلمات‌های عثمانی در زندگی اجتماعی محلی غرق می‌شدند و به بازیگران فعال در تبادلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در سراسر مدیترانه و اروپا تبدیل می‌گشتند.

چند قرن این موقعیت بی‌رقیب ادامه داشت، تا آنکه چند قدرت مدیترانه‌ای، با حمایت امپراتوری بریتانیا، شروع به عقب راندن نفوذ آشکار عثمانی در امور داخلی اروپا کردند.

دو کتاب دیگر نیز زمینه تاریخی مهمی ارائه می‌دهند: «اطلاعات ترکیه و جنگ سرد» نوشته اِگِمن بِزجی (Egemen Bezci) و «چرکِس» نوشته بنجامین فورتنا(Benjamin Fortna). کتاب فورتنا که نزدیک به یک دهه پیش منتشر شد، به جهان پر رمز و راز «لورنس عربستانِ ترکیه»، اشرف قوشچوباشی، می‌پردازد؛ مردی که از او به‌عنوان پدر بنیان‌گذار سازمان میت یاد می‌شود.

اشرف که اصالتاً اهل قفقاز بود، نمادی از زیرکی و ابتکار عمل دستگاه اطلاعاتی عثمانی به شمار می‌رفت. با وجود شکست‌های نظامی تاکتیکی در برابر روس‌ها، عملیات اطلاعاتی عثمانی – از جمله اقداماتی که اشرف در آن‌ها نقش داشت – توانست مزیت‌های راهبردی در برابر قدرتمندترین امپراتوری‌های آن زمان به دست آورد.

با آنکه عثمانی‌ها لقب «مرد بیمار اروپا» را یدک می‌کشیدند، این امپراتوری در جریان جنگ جهانی اول تاب‌آوری نظامی چشمگیری از خود نشان داد و نبردهای مهمی را علیه امپراتوری‌های بریتانیا، ایتالیا و روسیه از کریمه تا لیبی پیروز شد. حتی ارتش ضعیف‌شده عثمانی نیز توانست شکست‌های قابل توجهی بر ایتالیایی‌ها در لیبی، روس‌ها در بلغارستان و بریتانیایی‌ها در عراق و گالیپولی وارد کند. بخش بزرگی از این موفقیت‌ها ناشی از اطلاعات به‌دست‌آمده از پشت خطوط دشمن بود.

از امپراتوری تا جمهوری

کتاب اِگِمن بِزجی نشان می‌دهد که چگونه میراث امپراتوری عثمانی به جمهوری مدرن ترکیه انتقال یافت. از مصطفی کمال آتاتورک تا عصمت اینونو، بسیاری از دولتمردان و دیپلمات‌های نخستین جمهوری، افسران نظامی‌ای بودند که در سراسر قلمرو پیشین عثمانی خدمت کرده بودند. هیچ کشور دیگری پس از جنگ جهانی اول، توان اطلاعاتی‌ای در حد و اندازه جمهوری آتاتورک در برابر اتحاد شوروی نداشت.

در سراسر دوران جنگ سرد، ترکیه به‌عنوان پایگاه راهبردی غرب در مرزهای حوزه نفوذ شوروی عمل می‌کرد و تحولات پیرامونی خود را زیر نظر داشت؛ از موج کارگران مهاجر در آلمان گرفته تا دگرگونی‌های پی‌درپی سیاسی در سوریه پیش از به قدرت رسیدن حزب بعث.

کتاب بزجی فصلی کامل را به سوریه اختصاص داده است؛ در آن از فعالیت‌های بریتانیایی‌ها و آمریکایی‌ها در دمشق سخن می‌گوید و نکاتی روشنگر درباره وضعیت امروز آن کشور ارائه می‌دهد. برای بریتانیا و آمریکا، سوریه تنها صحنه حکومت در دمشق نبود، بلکه عرصه‌ای برای عملیات ضد‌جاسوسی علیه شوروی و حتی فراتر از آن به شمار می‌رفت.

جمهوری نوپای ترکیه از قرن‌ها حافظه نهادی بهره‌مند بود و درک امروز ما از «دولت پنهان» از همان مفهوم عثمانی «درین دولت»(derin devlet) ریشه گرفته است. این اصطلاح که امروز در زبان سیاستمدارانی چون ترامپ، هیلاری کلینتون و دیگر کشورهای بزرگ عضو ناتو رایج است، نخستین بار زمانی شکل گرفت که امپراتوری رو به زوال عثمانی سازوکاری برای تداوم وجود خود پس از فروپاشی ایجاد کرد. از رهگذر «دولت پنهان»، میراث عثمانی توانست فراتر از مرزهای جمهوری نوین، در سرزمین‌هایی که در حوزه نفوذ آن تلقی می‌شدند نیز به حیات خود ادامه دهد.

امروز وارثان این میراث، هاکان فیدان و ابراهیم کالین هستند.

کهنه‌سربازان و «جنگجویان سایه»

ترامپ شاید از این‌که هیأت ترکیه را «بیش از حد باهوش» دید خوشش نیامده باشد، اما ستایش ضمنی‌اش حقیقتی ساده را بازتاب می‌دهد: آن‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت. از ادعای اینکه ترک‌ها «سوریه را تصرف کردند» گرفته تا نقش ترکیه در جنگ پهپادی اوکراین علیه روس‌ها، تغییری آشکار در نحوه نگرش ایالات متحده به آنکارا پدید آمده است.

حتی اروپایی‌ها – به‌ویژه لهستان و مجارستان – نیز اکنون نه تنها برای تبادل اطلاعات، بلکه برای همکاری‌های فناورانه به ترکیه وابسته شده‌اند، به‌ویژه با توجه به رشد چشمگیر توان هوایی این کشور. تنها پهپادهای «بایراکتار» نیستند که آماده ورود به صنایع دفاعی آمریکا هستند؛ شرکت‌های کوچک‌تر مانند «پاوو گروپ» و «کانیك آرمز» نیز بخشی از موفقیت خود را مدیون حمایت و راهبری اطلاعاتی ترکیه، به‌ویژه نقش فیدان، می‌دانند.

فیدان پیش از تصدی وزارت خارجه، نزدیک به پانزده سال ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه (میت) را بر عهده داشت. او همچنین مسئولیت حیاتی هماهنگی کمک‌های خارجی ترکیه را در دست داشت – عاملی کلیدی در گسترش نفوذ آنکارا در آمریکای لاتین، آفریقا و جنوب آسیا.

جنگنده «تائی کاآن» (TAI Kaan) ساخت ترکیه توجه کشورهایی چون اندونزی و دیگر کشورهای شرق آسیا را جلب کرده است. هرچند این جنگنده در حال حاضر از موتور آمریکایی F110 ساخت جنرال الکتریک استفاده می‌کند، اما ترکیه به‌طور فعال در حال توسعه موتور بومی توربوفن TF-35000 است.

رمز اصلی آن‌که قدرت‌های جهانی ترکیه را به عنوان یک تأمین‌کننده دفاعی جدی می‌نگرند، تا حد زیادی در توان اطلاعاتی این کشور نهفته است – چه در بعد انسانی و چه در بعد فناورانه. توانایی آنکارا برای آموختن، سازگاری و نوآوری بدون اتکا به ایالات متحده و اروپا، اکنون این امکان را فراهم کرده که کشورهای آفریقایی، آسیایی و حتی آمریکای جنوبی بتوانند از سلطه دفاعی آمریکا فاصله بگیرند.

در مورد ابراهیم کالین نیز، تنها یک روز پس از آنکه بشار اسد به روسیه گریخت، او در دمشق حضور یافت. زندگی چندوجهی کالین – از فعالیت در دانشگاه و موسیقی کلاسیک گرفته تا زبان‌شناسی و فلسفه – سبب شده است که او اندیشمندی باشد که هرچند آموزش خود را در آمریکا دیده، اما ریشه‌های فکری‌اش در آسیا قرار دارد.

در همین حال، نوح ییلماز، سفیر ترکیه در سوریه، پیش از انتصاب اخیرش به‌عنوان معاون وزیر خارجه، سابقه‌ای طولانی و پُرداستان در سایه جنگ‌های سوریه و عراق داشت. نقش او در فریب روس‌ها و ایرانی‌ها، وی را به گزینه‌ای مطلوب برای آنکارا و واشنگتن تبدیل کرده تا به ثبات سوریه یاری رساند.

به‌طور مشابه، یکی از دیپلمات‌های ترک که نه سال در ایران خدمت کرده، دیگر «جنگجوی سایه»‌ای است که نقشی کلیدی در حفظ ارتباطات غیررسمی با تهران و نیز در فعالیت‌های ضد‌اطلاعاتی علیه ایران ایفا کرده است.

نقش چرکس‌ها در دستگاه اطلاعاتی ترکیه نیز همواره مقابله با روسیه در معادلات ژئوپولیتیکی دریای سیاه بوده است، جایی که مسکو ناگزیر است با آنکارا تعامل کند. در این میان، پیوندهای دیرینه دولت پنهان ترکیه با تاتارهای کریمه – که امروز نقشی کلیدی در مقابله با روس‌ها دارند – بسیار مؤثر بوده است. شکست اخیر روس‌ها در ارمنستان نیز از همین الگو پیروی می‌کرد، در حالی که آمریکایی‌ها صرفاً نظاره‌گر بودند. حتی کناره‌گیری جوئل ریبورن از سمت معاون وزیر خارجه آمریکا در امور خاور نزدیک نیز به نفوذ ترکیه نسبت داده می‌شود؛ مسئله‌ای که همگان می‌دانند زیرا ترک‌ها با دیدگاه او در خصوص سوریه مخالف بودند.

این موضوع، همراه با این واقعیت که سفیر ایالات متحده در آنکارا، تام باراک، اکنون به شوخی به عنوان فرستاده ترکیه در خاورمیانه، به جای نماینده ترامپ در ترکیه شناخته می‌شود، همه به موفقیت عملیات نفوذ ترکیه تا درون حلقه داخلی ترامپ اشاره دارد.

افزایش قدرت دستگاه اطلاعاتی ترکیه توجه رئیس‌جمهور آمریکا را به خود جلب کرده و اکنون اروپایی‌ها نیز به آنکارا می‌نگرند تا در برابر روسیه و چین، گزینه‌ای جایگزین در اختیار داشته باشند.