چه شد که یخ روابط دوشنبه و تهران آب شد؟

عبدالقیوم قیوم‌زاد
روزنامه‌نگار، تاجیکستان

تاجیکستان و ایران برای نخستین بار در ایجاد گروه‌های مشترک دفاعی- نظامی به توافق رسیده‌اند.

اخیراً شیرعلی میرزا وزیر دفاع تاجیکستان، در رأس یک هیئت رسمی به تهران سفر کرد و با امیر حاتمی، وزیر دفاع ایران و محمدحسین باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح این کشور دیدار و گفتگو داشت. امیر حاتمی به خبرنگاران در ایران گفت این سفر به درخواست تاجیکستان صورت گرفته است: “بازدیدهای مختلفی را متناسب با خواست هیئت تاجیکستان تدارک دیدیم و در نهایت سند جمع‌بست این مذاکرات امضا شد”.

در پایان دیدار وزیر دفاع تاجیکستان با رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، محمدحسین باقری از ایجاد “گروه کاری مشترک دفاعی- نظامی دو کشور” خبر داده و افزوده است که این کارگروه دورنمای همکاری‌های نظامی بین دو کشور را بررسی و برنامه‌ریزی خواهد کرد.

شیرعلی میرزا وزیر دفاع تاجیکستان نیز به نوبه خود از فصل تازه همکاری‌های نظامی دو کشور صحبت و ضرورت آن را چنین تشریح کرده است:

“مناقشه‌ها و ناامنی‌های موجود در منطقه ضرورت همکاری‌های دو کشور را در مقابله با تروریسم، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و همچنین توسعه و تحکیم امنیت منطقه‌ای دوچندان می‌کند”.

سفر وزیر دفاع تاجیکستان به ایران در حالی صورت گرفت که روابط دو کشور هم‌زبان در پنج سال اخیر به سردی گرائیده بود و دولت تاجیکستان ایران را به پشتیبانی از “کودتای نافرجام” عبدالحلیم نظرزاده، معاون پیشین وزیر دفاع خود و حزب نهضت اسلامی تاجیکستان متهم کرده بود.

در آغاز سال میلادی گذشته بود که علائمی از گرمی روابط به مشاهده رسید و مقام‌های دو کشور در چارچوب نشست‌های بین‌المللی با هم دید و بازدید داشتند. اما اظهار تمایل تاجیکستان برای برقراری روابط نظامی تنگاتنگ با ایران چیز دیگری است و حکایت از چرخش ناگهانی در مناسبات دو کشور دارد. بسیاری از کارشناسان معتقدند تاجیکستان به دلیل مشکلات عدیده‌ای که احیراً دامن‌گیرش شده، دنبال متحدان نو می‌گردد.

اسفندیار آدینه روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل تاجیکستان می‌گوید افزایش فشار روسیه بر تاجیکستان برای پیوستن به اتحادیه اقتصادی اروآسیا و تشدید بحث‌های مرزی با قرقیزستان، مقام‌های تاجیک را به تلاش برای پیدا کردن متفقی تازه واداشته است و در چنین شرایطی بجز ایرانِ هم‌فرهنگ و هم‌زبان و هم‌تاریخ دیگر کشوری را نمی‌توان سراغ داشت.

تاجیکستان تاکنون با مقاومت در برابر روسیه عضویت در اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا را نپذیرفته است؛ اتحادی که در آن روسیه نقش کلیدی دارد و قرقیزستان سال‌ها پیش به آن پیوسته بود. این در حالی است که به باور آقای آدینه، مناقشۀ مرزی با قرقیزستان بیش از پیش پرخاش‌جویانه می‌شود و این گمانه‌زنی که روسیه در این مناقشه از قرقیزها پشتیبانی می‌کند، تاجیکستان را به سوی ایران سوق داده است.

به گفته اسفندیار آدینه، “معلوم است که تاجیکستان در این اواخر از سوی هم‌پیمان‌های نظامی سابقش که به آنها اعتماد بیش از اندازه و غیرمنطقی داشت، تحت فشار قرار دارد. و در منطقه به لحاظ دفاعی و نظامی تک‌وتنهاست و شریکی ندارد. عضویت کشور ما در سازمان‌هایی مانند عهدنامۀ امنیت دسته‌جمعی و شانگهای هیچ کمکی به تقویت نیروهای مسلح تاجیکستان نمی‌کند. در صورت بروز خطر امنیتی علیه تاجیکستان هیچ یک از این سازمان‌ها به کمک این کشور نمی‌شتابد. به‌ویژه اگر این خطرات از سوی خود اعضای همین سازمان‌ها باشد. برعکس، روسیه برای واداشتن تاجیکستان به عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا فعالانه از قرقیزستان استفاده می‌کند. در چنین وضعیتی تاجیکستان چاره‌ای جز روی آوردن به ایران ندارد”.

اما برخی دیگر از کارشناسان معتقدند در پشت برقراری روابط نظامی تاجیکستان و ایران، روسیه ایستاده است. می‌گویند اتحادیه اروپا و آمریکا حلقۀ تحریم‌ها را دور روسیه تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌کنند و روسیه نیاز به شریکان نو در سازمان‌های بین‌المللی‌ای دارد که در آنها از جایگاه رفیعی برخوردار است. ایران از چند سال پیش قصد عضویت کامل در سازمان همکاری‌ شانگهای را دارد و تنها مخالف آن، تاجیکستان است.

پرویز ملاجانف تحلیلگر مسائل سیاسی بر این باور است که برای ازسرگیری همکاری‌ نظامی تاجیکستان و ایران انگیزه‌هایی فراتر از بحث‌های ارضی و مرزی هم هست:

“روسیه می‌خواهد همکاری‌ کشورهای مستقل همسود و سازمان همکاری‌ شانگهای با ایران و افغانستان بهتر شود. سبب دیگر برقراری روابط نظامی میان تاجیکستان و ایران، تیز و تند شدن اوضاع در افغانستان و ناامنی‌ها در مرز با تاجیکستان بر اثر پیدا شدن گروه‌های به اصطلاح «طالبان تاجیک» است. تاجیکستان در این حالت نیاز به سرمایه‌گذاری، از جمله در عرصۀ نظامی دارد. ایران این امکان را دارد که به تاجیکستان برای تهیۀ اسلحه و مهمات کمک کند. هرچند بحث مرزی با قرقیزها را هم نمی‌توان از قلم انداخت و اینکه روسیه با دستگیری و پشتیبانی از قرقیزستان روی تاجیکستان فشار می‌آورد تا روابطش با ایران را ترمیم کند”.

در دیدار وزیران دفاع تاجیکستان و ایران به نظر می‌رسد مسئله کمک‌های تسلیحاتی هم مطرح شده است. وزیر دفاع تاجیکستان به خبرنگاران گفت با پایان یافتن “تحریم‌های ظالمانۀ تسلیحاتی” علیه ایران، تهران هیچ محدودیتی در صادرات انواع اسلحه ندارد. به همین جهت کارشناسان حدس می‌زنند تاجیکستان قصد دارد از ایران جنگ‌افزار وارد کند.

سپتامبر ۲۰۱۱ برای نخستین بار یک واحد نیروهای مسلح ایران عبارت از ۱۵۰ سرباز و افسر در کنار ارتشیان تاجیکستان در مراسم بیستمین سالروز استقلال این کشور در شهر دوشنبه رژه رفت. شیرعلی خیرالله‌اف وزیر وقت دفاع تاجیکستان گفته بود: “هم دوست و هم دشمن یک بار دیگر دیدند که اگر لازم شود، دو ساعت راه است که نیروهای مسلح ایران در تاجیکستان باشند. اگر لازم شود، ما به ایران می‌رویم؛ یکدیگر را دستگیری کرده، در بین دوست و دشمن زندگی می‌کنیم”.

کنایه او آن زمان به ازبکستانِ اسلام کریمف بود که با تاجیکستان روابط سرد و خصمانه داشت؛ حالتی که هم‌اکنون بر روابط تاجیکستان با قرقیزستان حاکم است.