گزارش زیر از نیویورک تایمز، تصویری از زندگی پیچیده زکریا زبیدی یکی از شناخته‌شده‌ترین زندانیان فلسطینی که فوریه امسال از زندان اسرائیل آزاد شد، ارائه می‌دهد: از یک مبارز مسلح و رهبر شبه‌نظامی، تا هنرمندی فرهنگی و زندانی سیاسی، که همه تلاش‌هایش با حس ناکامی و بن‌بست فلسطینی‌ها در برابر اشغالگری اسرائیل همراه بوده است.
او که پس از آزاد شدن از زندان با استقبال گسترده فلسطینی‌ها روبه‌رو شد، در گذشته رهبر یک گروه شبه‌نظامی فتح در جنین بود و بعدها با تئاتر و فعالیت‌های فرهنگی تلاش کرد رویکردی مسالمت‌آمیزتر برای مقابله با اشغال اسرائیل پیدا کند. زبیدی در سال ۲۰۱۹ دوباره زندانی شد و در ۲۰۲۱ برای مدتی کوتاه از طریق تونلی از زندان فرار کرد؛ هرچند چند روز بعد دستگیر شد. این فرار جایگاه اسطوره‌ای او را در جامعه فلسطینی تثبیت کرد، اما نتیجه‌ای ملموس نداشت و شرایط زندانیان فلسطینی را نیز سخت‌تر کرد.
زکریا زبیدی پس از آزادی از زندان با دیدن ویرانی‌های کرانه باختری و غزه و مرگ پسرش به علت بمباران‌های اسرائیل، به شکلی از «نماد مبارزه و ناامیدی فلسطینیان» تبدیل شده است. او، با یک دوگانگی که همواره در اظهاراتش وجود دارد، معتقد است نه مقاومت مسالمت‌آمیز و نه خشونت توانسته یا خواهد توانست اسرائیل را وادار به عقب‌نشینی کند، چرا که اسرائیل قدرتمند است و خواهان همکاری نیست. با این حال، او از جست‌وجوی راه‌حل دست نکشیده و پس از آزادی تحصیل در مقطع دکترای «مطالعات اسرائیل» در دانشگاه بیرزیت را آغاز کرده است تا پیچیدگی‌های این درگیری را بهتر درک کند.
یک فلسطینی که یک گروه مسلح، یک تئاتر و یک فرار از زندان را رهبری کرد
زکریا زبیدی، الهام‌بخش فلسطینی‌ها و باعث وحشت اسرائیلی‌ها بود. او که اخیراً در جریان یک آتش‌بس از زندان آزاد شد، اکنون درباره دستاورد شیوه‌های متعدد زندگی خود دچار تردید شده است.
هنگامیکه زکریا زبیدی در ماه ژانویه به طور ناگهانی از زندان اسرائیل آزاد شد، این لحظه‌ای نادر و کوتاه از شادی برای فلسطینی‌ها بود.
صدها نفر در رام‌الله، شهری فلسطینی در کرانه باختری اشغالی، برای استقبال از زبیدی پس از آزادی از زندان گرد آمدند و او را همچون قهرمانی بازگشته تشویق کردند. هنگام برداشتن نخستین گام‌های آزادی، جمعیت نام او را فریاد می‌زد و برخی او را بر روی شانه‌هایشان بلند کردند. کودکی یک قوطی کوچک از ژل مو را در دست داشت که زبیدی شش سال پیش، قبل از زندانی شد، به او داده بود. وطن ابو الرب، ۱۱ ساله، گفت: «می‌خواستم به عمو زکریا نشان بدهم که آن را نگه داشته‌ام، و فقط حالا که او آزاد شده از آن استفاده خواهم کرد.»
زبیدی، ۴۹ ساله، شناخته شده‌ترین زندانی فلسطینی است که در جریان یک آتش‌بس کوتاه‌مدت در غزه در اوایل امسال، در ازای گروگان‌های اسرائیلی آزاد شد. در اوایل دهه ۲۰۰۰، او با رهبری یک گروه مسلح وابسته به فتح ــ رقیب سکولار حماس ــ الهام‌بخش فلسطینی‌ها و مایه هراس اسرائیلی‌ها شده بود.
او چند سال بعد، زمانی که از مبارزه مسلحانه دست کشید و به راه‌اندازی یک تئاتر کمک کرد، توجه جهانیان را به خود جلب نمود. یک دهه بعد که دوباره زندانی شد، با فرار کوتاه‌مدت از زندان از طریق یک تونل ــ پیش از آنکه چند روز بعد دوباره دستگیر شود ــ افسانه شخصی‌اش را تثبیت کرد.
اکنون، ماه‌ها پس از آزادی، زبیدی به نماد چیز دیگری تبدیل شده است: حس ناامیدی‌ای که در زندگی فلسطینی‌ها رسوخ کرده است. او اخیراً در یک گفت‌وگو با نیویورک تایمز ــ نخستین مصاحبه مهمش به‌عنوان یک فرد آزاد ــ گفت که احساس می‌کند زندگی‌اش به‌عنوان یک مبارز، یک رهبر تئاتر و یک زندانی، در نهایت بی‌ثمر بوده است. به گفته او، هیچ‌کدام از این تلاش‌ها به تشکیل یک کشور فلسطینی کمک نکرده و شاید هرگز هم نکند.
زبیدی در مصاحبه‌ای در رام‌الله گفت: «ما باید ابزارهای‌مان را بازنگری کنیم.» او پرسید: «ما یک تئاتر راه انداختیم و مقاومت فرهنگی را امتحان کردیم ــ چه نتیجه‌ای داشت؟ سلاح را امتحان کردیم، تیراندازی کردیم. هیچ راه‌حلی وجود ندارد.»
انگار برای اثبات حرفش، زبیدی چند دندان مصنوعی را از دهانش بیرون آورد و دهانی کاملاً بی‌دندان را نشان داد. زبیدی گفت که دندان‌ها و فکش در دوران زندانی بودن اخیرش شکسته است. او در زمان حمله حماس به اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۳، در بازداشت بود و به گفته خودش، در هفته‌های بعد از آن بارها توسط نگهبانان زندان مورد ضرب و شتم قرار گرفت. توصیف‌های او از این رفتار، مشابه شهادت‌های دست‌کم ۱۰ زندانی دیگر در اسرائیل از زمان آغاز جنگ بود که با نیویورک تایمز مصاحبه کرده بودند.
سرویس زندان‌های اسرائیل در بیانیه‌ای اعلام کرد که «از ادعاهای مطرح شده آگاه نیست و تا جایی که ما می‌دانیم، چنین اتفاقاتی رخ نداده است.»
زبیدی که در زندان از رسانه‌ها قطع ارتباط شده بود، پس از ۱۶ ماه جنگ، بیرون آمد و دید که غزه در اثر ضدحمله اسرائیل ویران شده است. او دریافت که بخش‌های بزرگی از جنین، زادگاهش در شمال کرانه باختری، در حملات اسرائیل تخریب و خالی از سکنه شده است. خانه خودش ــ که در منطقه‌ای محصور شده توسط ارتش اسرائیل قرار دارد ــ غیرقابل دسترسی بود. پسر ۲۱ ساله‌اش، که او هم یک مبارز بود، در حمله هوایی اسرائیل کشته شده بود. به نظر می‌رسید که در همه جبهه‌ها، راهبردهای فلسطینی‌ها در حال شکست خوردن است.
«اما راه‌حل چیست؟» زبیدی پرسید. «من هم همین سوال را از خودم می‌پرسم.»
زبیدی به‌عنوان یک مبارز در دوران جوانی، هدف و مأموریت روشنی داشت.
پس از فروپاشی مذاکرات صلح در اوایل دهه ۲۰۰۰، او به یک گروه شبه‌نظامی در جنین پیوست، با این باور که این بهترین راه برای دستیابی به حاکمیت فلسطین است. جرقه فوری برای این تصمیم، بازدید تحریک‌آمیز یکی از رهبران اسرائیل ــ همراه با صدها افسر پلیس ــ از یک مجموعه مسجد مهم در اورشلیم بود که بر روی بقایای معبد باستانی یهودیان ساخته شده است. این اقدام باعث بروز اعتراضات و ناآرامی‌ها در مناطق عرب‌نشین اسرائیل شد و سرکوب مرگباری از سوی اسرائیل را به دنبال داشت که زبیدی را به‌شدت شوکه کرد.
با شدت گرفتن اعتراضات و تبدیل آن به یک قیام مسلحانه که به نام انتفاضه دوم شناخته شد، زبیدی به گردان شهدای الاقصی، یکی از گروه‌های مسلح عمده وابسته به فتح در جنین، پیوست و به سرعت در رده‌ها ارتقا یافت تا اینکه به رهبر آن تبدیل شد.
برای اسرائیلی‌ها، زبیدی یک تروریست بود. فلسطینی‌ها در طول پنج سال انتفاضه، حدود ۱۰۰۰ اسرائیلی را کشتند، زیرا این قیام از اعتراضات خیابانی به بمب‌گذاری‌ها و تیراندازی‌ها علیه اتوبوس‌ها، کلوب‌های شبانه، هتل‌ها و کافه‌های اسرائیلی تغییر ماهیت داد. زبیدی هرگونه دخالت مستقیم در قتل را رد می‌کند، اما متهم بود که دستور چندین حمله، از جمله تیراندازی به دفاتر یک حزب سیاسی که به کشته شدن چند نفر انجامید، را صادر کرده است. در نهایت، او با ۲۴ فقره اتهام ــ عمدتاً مرتبط با خشونت ــ روبه‌رو شد، اما پیش از صدور حکم، آزاد گردید.
بلا آوراهام، همسر یکی از قربانیان آن حمله، پس از آزادی زبیدی به رسانه‌های اسرائیلی گفت: «آزادی او خطرناک است. انتظار دارم دولت او را تا آخرین روز عمرش تعقیب کند.»
اما زبیدی برای فلسطینی‌ها یک مبارز آزادی بود که رهبری دفاع از سرزمین فلسطین در برابر یک ارتش اشغالگر را بر عهده داشت. اسرائیلی‌ها در طول انتفاضه دوم حدود ۳۰۰۰ فلسطینی را کشتند. زمانی که ارتش اسرائیل در سال ۲۰۰۲ به جنین یورش برد و بخش زیادی از محله زبیدی را ویران کرد، او یک گروه مسلح را رهبری میکرد که تلاش داشت این حمله را دفع کند. او پس از حضور در مستندی با نام «فرزندان آرنا» که بخشی از این فعالیت‌های شبه‌نظامی را روایت میکرد، توجه جهانیان را به خود جلب کرد.
در یکی از صحنه‌های به‌یادماندنی، فیلم‌سازان مشاجره‌ای درباره تاکتیک‌های چریکی بین زبیدی و یکی از همرزمانش، علا صباغ، را ثبت کردند. زبیدی با پنهان شدن در خرابه‌ها از حمله ارتش اسرائیل جان سالم به در برد و از تصمیم صباغ برای زنده ماندن از طریق تسلیم شدن به سربازان، ناخشنود بود.
زبیدی به دوستش با افتخار گفت: «من هرگز خودم را تسلیم نمی‌کنم. هرگز!» او بعدتر اضافه کرد: «ترجیح می‌دهم بمیرم.»
با گذر زمان، زبیدی رویکردی پیچیده‌تر و چندلایه‌تر را برای مقابله با اسرائیل در پیش گرفت. زمانی که رهبران اسرائیلی و فلسطینی تلاش می‌کردند آرامش را بازگردانند، اسرائیل در سال ۲۰۰۷ به صدها مبارز ــ از جمله زبیدی ــ پیشنهاد عفو داد، به شرط آنکه سلاح‌های خود را کنار بگذارند.
زبیدی این پیشنهاد را پذیرفت و در آن زمان مصاحبه‌هایی گفت که انتفاضه شکست خورده است. او تمرکز خود را به تئاتری معطوف کرد که به تازگی با همکاری یک بازیگر چپ‌گرای اسرائیلی و یک فعال سوئدی تأسیس کرده بود. تئاتر آزادی در جنین کارگاه‌های نمایش برای جوانان شهر برگزار میکرد ــ برنامه‌ای که همچنان ادامه دارد ــ و اقتباس‌هایی از آثاری مانند «در انتظار گودو» و «قلعه حیوانات» را روی صحنه می‌برد.
زبیدی هیچ نمایشی را کارگردانی نکرد، اما حضور او در مدیریت تئاتر به محافظت از آن در برابر مخالفت برخی از ساکنان محافظه‌کار جنین کمک میکرد.
زبیدی گفت که هدف نهایی‌اش همچنان پایان‌دادن به اشغال اسرائیل بوده است، اما مشارکتش در تئاتر نشان‌دهنده رویکردی تحول‌یافته برای رسیدن به این هدف بوده است. هدف او کنار گذاشتن یا جایگزین کردن فعالیت مسلحانه فلسطینی نبود، بلکه ایجاد یک پشتوانه فکری و فرهنگی برای آن بود.
او با اشاره به خود به صورت سوم شخص گفت: «رسانه‌ها گفتند زکریا از مبارزه مسلحانه به مبارزه فرهنگی روی آورده.» سپس اضافه کرد: «اما موضوع این نیست که این یکی باشی یا آن دیگری. چطور درِ تئاتر را باز کردم؟ با تفنگم آنرا شکستم.»
اسرائیل با متهم کردن او به نقض شرایط عفو، در سال ۲۰۱۹ او را دوباره دستگیر کرد و زمینه را برای به‌یادماندنی‌ترین ماجراجویی‌های او فراهم ساخت. در سال ۲۰۲۱، زمانی که در انتظار محاکمه بود، زبیدی از سلول خود از طریق تونلی به طول ۳۲ یارد که گروهی از همبندی‌های او از سرویس بهداشتی سلولشان حفر کرده بودند، گریخت.
اگرچه هر شش زندانی فراری ظرف چند روز دوباره دستگیر شدند و زبیدی به خاطر این فرار محکوم گردید، اما تلاش آن‌ها برای آزادی، توجه و هیجان فلسطینی‌ها را برانگیخت و جایگاه اسطوره‌ای زبیدی را تثبیت کرد. تا پیش از آنکه بمباران اسرائیل منطقه را ویران کند، دیوارنگاره‌های یادبود این فرار، در مکان‌هایی تا دورترین نقاط، مانند شهر غزه، دیده می‌شد.
با این حال، زبیدی با همان دوگانگی همیشگی به این فرار نگاه می‌کند و آن را هم ضروری و هم زیان‌آور می‌داند. او گفت: «برای من غیرممکن بود که در زندان باشم و به دنبال آزادی نباشم. یک زندانی که به فکر فرار از زندان نباشد، شایسته آزادی نیست.»
به گفته خودش، او به مدت ۱۰ دقیقه در تونل گیر کرد و یکی از هم‌بندی‌ها مجبور شد او را بیرون بکشد. او گفت وقتی سرانجام نسیم گرم شب را روی پوستش احساس کرد، این حس مانند «آزادی‌ای بود که در رگ‌هایم جاری می‌شد.» با این حال، او گفت که این فرار در نهایت دستاورد چندانی نداشت.
زبیدی گفت که از همان ابتدا می‌دانست این ماجرا یا به مرگ ختم می‌شود یا به دستگیری دوباره، و همین‌طور هم شد: چند روز بعد، پلیس اسرائیل او را در حالی یافت که در یک کامیون پنهان شده بود.
این ماجرا باعث شد تا مسئولین زندان‌های اسرائیل شرایط سخت‌تری را بر زندانیان فلسطینی تحمیل کنند و خود زبیدی نیز به سلول انفرادی منتقل شد.
این نتیجه برای زبیدی، نمونه‌ای است از بن‌بستی که همه فلسطینی‌های مخالف اسرائیل چه از راه‌های مسالمت‌آمیز و چه از راه‌های خشونت‌آمیز، با آن روبه‌رو هستند.
انتفاضه نتوانست اسرائیل را وادار به عقب‌نشینی کند. اما تشکیلات خودگردان فلسطین ــ نهاد نیمه خودمختاری که با اسرائیل برای اداره شهرهای فلسطینی در کرانه باختری همکاری می‌کند ــ نیز با رویکرد مسالمت‌آمیز خود نتوانسته به تشکیل یک کشور فلسطینی دست یابد.
برای بسیاری از اسرائیلی‌ها، علت این است که تشکیلات خودگردان بیش از حد غیر صادق، ناتوان و ضعیف است و نمی‌توان برای تشکیل یک کشور به آن اعتماد کرد.
اما زبیدی می‌گوید، این اسرائیل است که مانع اصلی است ــ آن‌قدر قدرتمند که نتوان با خشونت شکستش داد و آن‌قدر خودخواه که حتی در صورت همکاری واقعی فلسطینی‌ها، آن‌ها را با یک کشور مستقل پاداش ندهد.
او گفت: «نه راه‌حل مسالمت‌آمیز وجود دارد و نه راه‌حل نظامی. چرا؟ چون اسرائیلی‌ها نمی‌خواهند چیزی به ما بدهند.» زبیدی نتیجه‌گیری کرد: «ما را نمی‌توان از اینجا بیرون کرد، و ما نیز هیچ ابزاری برای بیرون کردن آن‌ها نداریم.»
با این حال، او جست‌وجوی پاسخ را رها نکرده است. به گفته خودش، پس از آزادی، تحصیل در مقطع دکترای دانشگاه بیرزیت، یکی از دانشگاه‌های پیشرو فلسطین، را آغاز کرده است تا بتواند پیچیدگی‌های این درگیری را بهتر درک کند. موضوع تحقیق؟ «مطالعات اسرائیل».
گزارشگران: پاتریک کینگزلی و فاطمه عبدالکریم
گزارش از رام‌الله، کرانه باختری