مخالفین و موافقین
پیام آقای میرحسین موسوی، نخست‌وزیر سابق جمهوری اسلامی که از دوران اعتراضات سال ۸۸ تا امروز به حبس خانگی محکوم شده است، بحث‌های زیادی را در میان محافل ایرانی در داخل و خارج کشور پدید آورد. این پیام پس از انتقاد کوبنده به سران جمهوری اسلامی، خواسته‌های خود را در تعامل با جهان، تغییر قانون اساسی، تشکیل مجلس موسسان، و برپایی یک رفراندم سراسری جهت تغییر نظام حاکم در ایران، اعلام کرده است.
پس از انتشار پیام مذکور، وابستگان به رژیم اسلامی آنرا شدیدا محکوم کرده و آنرا گامی در مسیر تضعیف جمهوری اسلامی، دانستند. برخی دیگر پیام مذکور را گامی در جهت حفظ رژیم دانسته‌اند. لیکن عده‌ای دیگر از آن استقبال کردند و حتی اطلاعیه‌ای با امضا بیش از ۸۵۰ تن از اصلاح طلبان سابق و حتی برخی از شخصیت‌های اپوزسیون سکولار دمکرات در دفاع از بیانیه موسوی منتشر کردند.
از سوی دیگر ۱۷ تن از کنشگران شناخته شده در ایران، همچون نرگس محمدی، برنده جایزه صلح نوبل و نسرین ستوده وکیل نام‌آور، بیانیه‌ای را در حمایت از ضرورت رفراندوم منتشر نمودند که بر اهمیت این جریان دوچندان افزود. آنها به عاملیت مردم اشاره کردند، و همچنین از «تشکل‌ها، گروه‌ها و کنشگران» خواستند با همکاری یکدیگر زمینه را برای «برگزاری رفراندوم و تشکیل مجلس موسسان» فراهم کنند.
اما نقاط ضعف و قوت پروژه رفراندوم و بیانیه میر حسین موسوی چیست؟ جایگاه ویژه آن کدام است؟ از اولی شروع کنیم.
نادیده‌های بیانیه
میر حسین موسوی در بیانیه خود حمله اسرائیل به ایران را در جنگ ۱۲ روزه محکوم کرد، لیکن جمهوری اسلامی را همچون یک رژیم جنگ طلب و عامل اصلی این ستیز، مورد خطاب قرار نداده است. بیانیه از «جنبش زن زندگی آزادی» که دستاورد بزرگ مردم ایران بوده است، نامی نبرده و از مسلح کردن نیروهای اسلامی جنگ طلب در منطقه توسط رژیم اسلامی سخن نگفته است. بیانیه در برابر حملات اسرائیل، از «دفاع ملی» گفته است، گویی ستیز نظامی میان رژیم اسلامی و اسرائیل یک «جنگ میهنی» بوده است، یعنی جنگی که در آن مردم برای دفاع از میهن خود پشتیبان حکومت وقت می‌باشند. که هرگز چنین نبوده است. مردم ایران در جنگ ۱۲ روزه از حکومت دفاع نکردند.
و بلاخره از همه مهمتر اینکه این بیانیه پروژه رفراندوم را درشرایطی عنوان می‌کند که هیچ امکان عملی برای تحقق رفراندمی شفاف و با نظارت بین المللی با وجود این رژیم وجود ندارد. این همه خواننده را می‌تواند در‌هاله‌ای از توهم و خوش خیالی نسبت به رژیم اسلامی بکشاند، و میدان را برای برخی منتقدین صادق ، از جمله شیرین عبادی، برنده جایزه نوبل صلح، باز نگهدارد. اینها و بسیاری بیشتر از جمله انتقادهای مشروع به بیانیه مذکور است.
بیانیه موسوی و بهمراه آن بیانیه ۱۷ تن، هم اکنون میان اطلاح طلبان سابق و اپوزسیون سکولار دمکرات موجی را پدید آورده، که در درون بسیار نا همگون بوده و تا این مرحله، نه از یک ساختار هماهنگ، و نه از یک بدنه رهبری قابل عرض برخوردار نیست، و رابطه‌اش با خواسته‌های مردم نا مشخص است.
اما نقاط قوت بیانیه کدام‌اند؟
رفراندوم ناممکن و رفراندم ممکن
بیانیه موسوی در ضرورت تغییر قانون اساسی و ساختار نظام حاکم بر ایران، نشان می‌دهد که وی، بدنبال چند اقدام دیگرش در سالهای اخیر، و به‌همراه بسیاری از اصلاح‌طلبان سابق، از جمهوری اسلامی گذر کرده و ادامه حیات این رژیم را بر خلاف منافع ملی مردم ایران می‌داند. در هنگام انجماد سیاسی و خطر فروپاشی رژیم از یک سو، و ناتوانی عیان اپوزیسیون کلاسیک، از سوی دیگر، این بیانیه در فضای سیاسی ایران توانسته جایی باز کند. اما می‌دانیم که با وجود استبداد حاکم و خامنه‌ای در راس آن، امکان برپایی یک رفراندوم شفاف و دمکراتیک وجود ندارد و نظارت سازمانهای بین المللی در ایران در این مسیر ناممکن است. پس چگونه موسوی مدعی برپایی رفراندوم شده است؟ در این رابطه راه‌های خروج و سناریوهای محتمل کدامند؟
در صورت کناره گیری و یا مرگ خامنه‌ای، هنوز هیچ چیز نشان نمی‌‌دهد که لایه‌های درونی خود رژیم سکان قدرت را از دست بدهند و رژیم سرنگون شود. در این سناریو امکان مانور اصلاح طلبان پیشین بسیار کم است. اما اگر مرگ خامنه‌ای به تزلزل جدی و سپس فروپاشی نظام بیانجامد، امکان مانور این گروه بسیار خواهد بود. برخی تصور کرده‌اند که در این صورت انتقال قدرت روندی بی دغدغه را طی خواهد کرد. اما لزوما شاید چنین نباشد. زیرا در این صورت نه فقط این گروه احتمالا تنها در میدان نخواهند بود، بلکه حتی میان خودشان ستیزهایی غیر قابل پیش بینی می‌تواند شکل بگیرد.
در صورت عدم وجود یک ساختار رهبری پرقدرت از اصلاح طلبان سابق، دوران ستیزها و شاید مذاکرات میان نیروهای مدعی قدرت شکل می‌گیرد. ویژگی این دوران هرج و مرج است، نه نظم و ثبات. در این دوران نیز امکان هیچ رفراندومی وجود نخواهد داشت. چرا؟
نخست آنکه ضامن هرگونه رفراندومی نظم سیاسی است. و برای برقراری آن، یک دستگاه منظم دولتی، اداری و نظامی لازم می‌آید. برنامه ریزی برای ساختار دولت جدید یک دوره پر آشوب را در بر خواهد داشت. مهمترین وظیفه دولت در این دوره ایجاد امنیت به اتکا به نیروهای نظامی است. اقدامی بسیار پر تنش و پر شکاف.
دولت در عین حال می‌بایست بتواند تنظیمات اداری کشور را مهیا کرده و امکانات نخستین گامها در مسیر تعامل با کشورهای غربی را مهیا می‌کند. و تنها در این صورت است که امکان واقع بینانه یک رفراندم دمکراتیک و دعوت از ارگانهای بین المللی برای نظارت بر آنرا می‌توان تصور کرد.
دو نتیجه از این تحلیل می‌توان بدست داد. نکته اول اینکه نخست می‌بایست گذار از رژیم استبدادی محقق گردد، و سپس رفراندوم برقرار شود. و این مراحل نه در محتوای بیانیه موسوی و نه در محتوای بیانیه ۱۷ تن نیامده است. و نتیجه دوم اینکه برای تحقق این اقدام، یعنی ایجاد امنیت و نظم سیاسی، بنظر نمی‌‌آید راهی بغیر از اینکه بخشی از بدنه رژیم که ریزش را پذیرفته، به کمک پروژه رفراندم بیاید، وجود داشته باشد. گمانه این است که ریزش این بخش هم بخاطر پدیداری گسترش موج جدید در بالا، و هم تحت فشار حرکت‌های مردمی در پاپین، صورت خواهد پذیرفت. بنابراین حرکت مردم در این میان بسیار می‌تواند معادلات را تغییر دهد.
نتیجه آنکه تنطیمات بعدی، در حوزه برپایی دولت جدید با بخشی از بدنه خود این رژیم صورت می‌پذیرد. یعنی کلیت رژیم پیشین از میان نمی‌‌رود، بلکه بخشی از آن به رژیم بعدی منتقل می‌شود. نتیجه آن چه خواهد شد؟ و تا چه میزان این انتقال به دمکراتیزه کردن کشور یاری می‌رساند؟ چه میراثی از نظام پیشین در ساختار جدید باقی می‌ماند؟
یک آلترناتیو جدید در میدان
اما بنطر نمی‌‌آید که نخست‌وزیر سابق رژیم که ساختار قدرت در ایران را خوب می‌شناسد، نداند که با وجود این رژیم، امکان یک رفراندم شفاف و دمکراتیک در ایران وجود نخواهد داشت، بنابراین به چه دلیلی طرح رفراندوم را در این دوره به میان می‌کشد.
ایرادات مرتبط با مشکلات اجرایی طرح رفراندم واقع‌بینانه‌اند. و هیچ راهی برای توجیه آنها وجود ندارد. مگر آنکه راه دیگری برگزیده شود و گفته شود که مقصود اصلی پیام موسوی و پیام ۱۷ تن ایجاد فضای روحی – روانی ست که نتیجه سیاسی آن چنین خواهد بود که در آن مردم و مخالفین نظام انگیزه‌ای بیابند، امکانات گذار از رژیم اسلامی را ببینند و امیدی به آیندهِ بدون آن داشته باشند و برروی رژیم برای عقب نشینی فشار آورند. حامیان پروژه مذبور غالبا این چنین آنرا توضیح می‌دهند. در این صورت، طرح رفراندم بیشتر از آنکه یک طرح عملی باشد، به تلاشی برای طرح یک گفتمان بدل می‌شود، گفتمان گذار از رژیم. اما باوجود اینکه گفتمان گذار مدت‌هاست میان مخالفین محوریت داشته و فرآورده جدیدی نیست، طرح آن در شرایط پس از جنگ ۱۲ روزه، تزلزل قطعی رژیم و نیز ناتوانی اپوزیسیون کلاسیک و شکست روش‌های پیشین این جریان، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
اهمیت ویژه این گفتمان‌سازی، از نگاه این قلم، برپایی یک آلترناتیو جدید است که از آنِ داخل کشور بوده و نزدیک به بدنه نظام و رانده شدگان رژیم اسلامی است. آلترناتیو جدید، صورت کهنه‌ای در لباس تازه است و جریانی را فرامی‌خواند که هم نزدیک به قدرت است و هم از ایدئولوژی نظام گذر کرده، و نزد ایرانیان متفاوت با آلترناتیوهای موجود دیگر در صحنه، جلوه می‌کند. در عین حال این روند به مردم خطاب می‌کنند و می‌خواهد به اتکا به اهرم‌های مدنی و اجتماعی فشار بروی استبداد افزایش یابد. زیرا اگر روند جدید می‌خواهد توفیق یابد، تنها به اتکا به حضور فعال مردم و ایجاد یک موج اجتماعی وسیع است که از افتادن به تله باند بازی‌های همیشگی بالایی‌ها خارج می‌شود. این نگاه بیانیه موسوی و ۱۷ تن را بیشتر قابل پذیرش می‌کند.
اما برای آنکه این روند جدید هدفمند شود، و از رقابت‌ها و ستیزهای سیاسی همیشگی به‌دور بماند، راهی به‌غیر از برپایی یک ساختار رهبری متکثر ندارد. این ساختار می‌بایست به سرعت شکل بگیرد، تا گفتگوها پیش از انتقال قدرت به ستیزهای همیشگی در بعد از انتقال کشیده نشود و ثبات کشور تضمین گردد.
غرب و آلترناتیو جدید
حال از نگاه دیگری به پیام موسوی نگاه کنیم. با وجود ضربه پذیری تقریبا مطلق رژیم، بحران‌های اقتصادی و سیاسی و ناتوانی در مدیریت کشور، همه جهانیان و خصوصا خود ایرانیان داخل کشور نگران ثبات و امنیت آینده ایران هستند. به عبارت دیگر موضوع اصلی تنها گذار از رژیم نیست، بلکه کدام نیرو می‌تواند ثبات کشور را در جریان گذار و پس از آن با اطمینان بیشتری تعمین کند.
ایده مرکزی که میان خطوط گفتمان گذار اصلاح‌طلبان سابق درک می‌شود این است که مدل لیبی، که جنگ داخلی دستاورد آن بود، و یا عراق، که ایالات متحده کسی را از خارج به کشور آورد و یا مدل سوریه که یک نظامی خارج از دستگاه سیاسی حاکم در آن کشور قدرت را بدست، گرفت برای ایران کار ساز نیست. و چه بسا که به مدل‌های دیگری باید اندیشید که در آن جریانی از درون کشور که نظام را می‌شناسد، در قدرت جای گرفت.
اما ترجیح کشورهای غرب و ایالات متحده کدام است؟
از ذهن آنها بی‌خبریم اما می‌دانیم که در صورت فروپاشی رژیم اسلامی، به احتمال غریب به یقین، غرب خواهان یک ایران بهم ریخته و آنارشیک و در خلا قدرت نیست. حدس ما این است که غرب خصوصا ایالات متحده که خواهان جنگی پرخطر در منطقه نخواهد بود، و یک مدل قدرت با ثبات و با امنیت که در پی تعامل با جهان باشد، را ترجیح می‌دهد. و اینکه این مدل بی‌تردید نیازمند یک بازوی نظامی پرتوان برای حفظ امنیت کشور خواهد بود.
بنابراین پرسش این است که از نگاه غرب، آیا این آلترناتیو جدید که حامیانش روز به روز افزایش می‌یابد، و خواهان تعامل با غرب است و جنس قدرت در ایران را می‌شناسد، شانس بیشتری برای تامین امنیت و ساختن دولت جدید و گذار مسالمت‌آمیز از رژیم کنونی را، بیشتر نخواهند داشت؟ افرادی از اصلاح‌طلبان سابق نظیر مصطفی تاج‌زاده، نرگس محمدی، و شخصیت مستقلی همچون نسرین ستوده و بسیاری نظیر آنها که از ایده رفراندم میر حسین موسوی حمایت کردند. اما مقصود لزوما خود این افراد نیستند، بلکه نیروهای نزدیک و یا شبیه به آنها و موجی که گفتمان برخواسته از این فضا ایجاد کرده، مورد نظر است.
اگر یک جنبش مردمی به تنهایی و بدون یک دستگاه رهبری قادر به برانداختن رژیم استبدای نیست، آلترناتیو جدید تا چه میزان همگام و در پیوند با مردم خواهد بود و تا چه میزان خواسته‌های مردم را انعکاس خواهند داد، تا این حرکت تکرار کرده‌های گذشته نباشد، تا موج جدید به یک بروکراتیسم سیاسی بالانشین و بی‌حاصل بدل نشود.
۱۹ جولای ۲۰۲۵
■ آقای هودشتیان تحلیل جامعی ارائه کرده‌اید اما سناریوهای گوناگون در این تحلیل چشم‌انداز تحولات آینده را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. آنچه مسلم است مرگ و یا کناره گیری دیکتاتور می‌تواند سرچشمه دگرگونی‌های مثبت و یا ناگوار گردد چرا که براستی همانطور که ذوب‌شدگان در ولایت باور دارند او “عمود نظام ” است. موضوعی که در اینجا مایه تاسف است پراکندگی در میان اپوزیسیون کلاسیک نظام است که به روزمرگی بسنده کرده و از ایفای نقشی فعال در ایجاد بدیلی قابل اعتماد در میان مردمان کشورمان در مانده است!
با سپاس شهرام
■ آقای هودشتیان عزیز. مسائل اجرایی در رابطه با رفراندم را خیلی خوب مطرح کرده‌اید. اما محتوای رفراندم چه می‌شود؟ عبارات کلی که در بیانیه میرحسین موسوی آمده، مشکل را حل نمی‌کند. حداقل این است که باید اعلام شود که حرکت ما به سمت استقرار اعلامیه جهانی حقوق بشر است (چون مفاد این اعلامیه را نمی‌شود سريعا پیاده کرد، اما باید سمت گیری به هدف باشد). آقای موسوی در بیانیه خود از همبستگی مردم در برابر “دشمن” یاد کرده است. نکته محوری این است که ما مطابق الگوی آقای موسوی همچنان باید اسرائیل و آمریکا را دشمن حساب کنیم؟ بنابراین من با این نظر شما موافقم که “مقصود اصلی پیام موسوی و پیام ۱۷ تن ایجاد فضای روحی – روانی ست”، والا از نظر محتوا، نظرات آقای موسوی با نیاز جامعه فاصله قابل توجه دارد.
ارادتمند. رضا قنبری. آلمان
■ با تشکر از جناب شهرام. ممنون از اظهار نظرتان.
جناب قنبری. ایرادات بسیاری در بیانیه موسوی به چشم می‌خورد و ته‌مانده‌های گرایش‌های اطلاح‌طلبان در آن مشهود است. اما وی دری را گشود. باید دید ما می‌توانیم از آن برای گشایش اجتماعی و آزادی میهن، بهره ببریم. درضمن شاید هم انگیزه نخستین خود جناب موسوی «ایجاد فضای روحی-روانی» نبوده و ایجاد این فضا ماحصل دانسته یا ندانسته آن بیانیه بوده، که عملا از دست او خارج می‌شود.
هودشتیان
■ جناب هودشتیان. نمی‌دانم، شاید برداشت من از نوشته شما درست نیست یا بحث بنده ربطی به موضوع این نوشته‌ها شما ندارد. با این وجود برایم ثقیل ست که در مورد تمامیت سپاه پاسداران در حکومت اسلامی کم صحبت می‌شود. چرا از نقش فاشیستی بلوک سپاه پاسداران و دنبالچه‌های آن به عنوان بزرگترین بنگاه اقتصادی، سیاسی، رسانه‌ای، نظامی، امنیتی، ایدئولوژیک و.... حرفی نمی زنید؟!
تجدید سازمان و تغییر ساختاری حکومت اسلامی در دوره «اصلاحات» حکومتی پس از ۷۶ در فاجعه دانشگاه سال ۷۸ کمی خودی نشان داد. در رای کشی ۸۸ که بیشترین میزان مشارکت در تاریخ ننگین حکومت اسلامی رقم خورد مردم با سبعیت بی نظیری در خیابان‌ها و زندان‌ها روبرو شدند که حکایت از رشد سرطانی سپاه پاسدارن کرد.
ماجرای غنی سازی هسته‌ای و تحریم ها نیز کاتگوری ای جهانی شده بود و تحریم ها و تهدید ها بقیه مسائل اجتماعی را تحت الشعاع قرار داده بود. شوهای تلویزیونی و نشان دادن سران «اصلاح طلب» حکومتی در لباس‌های زندان که در همان دور دوم محمد خاتمی ورشکسته و از طرف رای دهندگان ۷۶ و ۸۰ طرد شدند. حکایت از انتقام سپاه پاسداران و اطلاعات سپاه می‌کرد که به مردم بگوید : این ست سرنوشت کسانی می‌خواهند تغییری در امور حکومت اسلامی ایجاد شود!!
مهندس عزت‌الله سحابی نیز که در آن دوران دستگیر شده بود: از نقش و موقعیت جدید سپاه پاسداران زیاد گفت. او بارها تاکید کرد سپاه برای حفظ موقعیت ممتاز خود در حکومت حاضر ست چند میلیون را قتل عام کند. سرکوب های خونین بعداز ۱۳۹۶ به خصوص جنبش «زن، زندگی ،آزادی» تردیدی در درستی حرفهای مهندس سحابی باقی نمی گذاشت.
علاوه‌بر این تغییرات ساختاری حکومت جنایتکار خامنه ای بعداز سقوط صدام حسین در تمام سالهای دهه ۸۰ ( بعداز ۲۰۰۲) به عراق وارد شد و تا سوریه پیشرفت. حکومت اسلامی ایران در تمام این سالهای به سازماندهی گروه‌های نیابتی و ارسال اسلحه به حزب الله لبنان و حماس در غزه مشغول بود. همه می‌دانند که سپاه پاسداران دولت اصلی در حکومت مذهبی ایران بود نه «دولت سایه» و ترور قاسم سلیمانی و دیگر جنایتکاران سپاه و دست اندر کاران فعالیت های غنی سازی توسط آمریکا و اسرائیل حکایت از نقش اصلی این ارگان اقتصادی، سیاسی، نظامی، امنیتی، ایدئولوژیک و... در ایران می کند.
به این دلایل هیچ تغییری در رای کشی ها و انتصابات بدون تائید سپاه پاسداران امکان پذیر نیست و زندگی در این سالهای پسا «اصلاحات» حکومتی آنرا اثبات کرده ست. بیانبه موسوی، حمایت کنندگان بیانیه موسوی و حتی منقدان بیانیه موسوی و حکومت فاشیستی ولایت فقیه نمی توانند و نباید بدون در نظر گرفتن نقش فائقه سپاه پاسداران دربحران آفرینی های داخلی و خارجی به پیشنهاد های مشابه موسوی برای «رفراندوم» و تشکیل «مجلس موسسان» روی آورد.
بعضی خوش خیال ها به سپاه آدمخواران اسلامی همان نقش ارتش مصر را می‌دهند که علیه مرسی رئیس جمهور اخوان المسلمین کودتا کرد. درحالیکه سپاه پاسداران «رسالت» خود جلوگیری از تضعیف حکومت ارتجاعی اسلامی می‌داند.
چه کسانی نقس سپاه پاسداران را در سرکوب مردم دست کم می‌گیرند و روی آنها حساب باز کرده اند؟
سپاه پاسداران دشمن آزادی ست. مردم در ایران آزادی می‌خواهند. آزادی ،آزادی، آزادی، آزادی،آزادی.
کامران امیدوارپور
■ جناب امیدوارپور. کاملا با سخنان شما موافقم. سپاه عامل اصلی سرکوب و حفظ نظام است. اما بهرحال در روند افزایش بحران داخلی کشور، در شرایط افزایش خطر از سرگیری جنگ و نیر افزایش دامنه دار بحران اقتصادی، شکاف میان نیروهای سرکوب نیز پدید می‌آید. نمی‌توان منکر این شد. رده‌های بالای سپاه مورد نظرم نیست. در همه انقلابات یا جنبشها، این ریزش نیروی سرکوب مشاهده شده است.
هودشتیان