فرارو: بیش از ۴۰ درصد خریدهای لوازم دیجیتال و خودرو در شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۴ به‌صورت اقساطی انجام شده است.
فروش اقساطی کالا این روزها دیگر فقط نقش مکمل ندارد، بلکه به مسیر اصلی خرید تبدیل شده است. اقساطی‌فروشی کالا تقریبا در تمام پلتفرم‌های آنلاین و فروشگاه‌های بزرگ جریان پیدا کرده؛ از تلفن‌های همراه ۵۰ میلیونی گرفته تا خودرو که گاه با رقم‌های میلیاردی خرید و فروش می‌شوند.
سطح ظاهری ماجرا شبیه کمک مالی است؛ پشت عنوان‌هایی مانند «اقساط بدون بهره» اما واقعیتی نهفته: نرخ‌های مؤثر سود در این طرح‌ها از نرخ رسمی وام‌های بانکی بالاتر رفته و تبدیل به نوع تازه‌ای از اعتبار شده‌اند؛ اعتباری که نظام وام‌دهی سنتی را کنار زده و هر خانواده ایرانی را در مسیر بدهکاری دائمی قرار داده است.
چرا استقبال از اقساطی‌فروشی انفجاری شد؟
بر اساس داده‌های بانک مرکزی و رصد بازار پلتفرم‌ها، بدهی ناشی از وام‌های خرد خانوار در نیمه دوم ۱۴۰۴ حدود ۲۷ درصد افزایش یافته است. هم‌زمان حجم طرح‌های فروش اقساطی در پلتفرم‌های بزرگی مانند دیجی‌کالا، بانی‌مد یا سامانه‌های فروش اقساطی خودرو رشد چشمگیری را تجربه کرده و سهم این شیوه از معاملات مصرفی به‌طور محسوسی بالا رفته است.
دلایل این موج استقبال چندان پیچیده نیست:
نخست، مسیر سنتی وام‌های خرد بانکی تقریبا از کار افتاده؛ بطوریکه روند طولانی اعتبارسنجی، مدارک متعدد و سقف پایین وام نیاز فوری خانوار را پاسخ نمی‌دهند.
دوم، با تورم مصرفی بالای ۴۰ درصد، خانواده‌ها به ناچار برای حفظ سطح زندگی، هزینه امروز را به پرداخت‌های آینده تبدیل کرده‌اند.
و سوم، در فضای بی‌اعتمادی نسبت به نهادهای مالی رسمی، پلتفرم‌های شناخته‌شده اقساطی جای امن‌تری به‌نظر می‌رسند؛ خریدار «امنیت روانی» خرید از فروشگاه معتبر را ترجیح می‌دهد -حتی اگر سود واقعی معامله از نرخ بانکی بیشتر باشد.
نرخ‌های واقعی بهره پنهان در اقساط پلتفرمی
طبق گزارش رسمی بانک مرکزی در شهریور ۱۴۰۴، نرخ سود مؤثر لیزینگ کالاهای مصرفی بین ۳۹.۲ تا ۴۶.۵ درصد برآورد شده است. آماری که با داده‌های میدانی پلتفرم‌های اقساطی هم‌خوان است؛ بررسی آگهی‌های فروش در دوره‌های ۱۲ تا ۳۶ ماهه نشان می‌دهد که سود واقعی پرداختی خریداران معمولا در محدوده ۳۶ تا ۴۸ درصد نوسان دارد.
یعنی خریدار برای یک موبایل ۵۰ میلیونی در طرح ۲۴ ماهه، در مجموع حدود ۲۰ میلیون تومان بیش از قیمت نقدی پرداخت می‌کند؛ معادل سود موثر ۴۲ درصد سالانه. همین الگو در فرایند خرید خودرو هم تکرار می‌شود: برای مثال خرید اقساطی کوییک در دوره‌های سه‌ساله با مبالغ نهایی حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد بالاتر از بهای نقدی انجام می‌شوند.
با وجود این، پلتفرم‌ها در تبلیغات خود اغلب یا «بدون سود» بودن را علم می‌کنند یا نهایتا به اعلام نرخ ۱۸ درصد (به دلیل نادیده گرفتن نرخ بهره مرکب) بسنده می‌کنند؛ از همین‌رو، فروشنده بیش از آنکه از فروش کالا سود ببرد، از فروش زمان پرداخت درآمد دارد. یعنی همان نقطه‌ای که اقساطی‌فروشی از ابزار خرید به ابزار بدهکارسازی خانوار شهری تبدیل می‌شود.
نکته| اثر بهره مرکب یعنی سود هر ماه فقط روی اصل بدهی نیست، بلکه روی سودهای قبلی هم محاسبه می‌شود؛ به همین دلیل نرخ ظاهرا 3 درصد ماهانه به سود موثر سالانه حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد تبدیل می‌شود.
بدین ترتیب، نرخ بهره موثر اقساطی از میانگین سود رسمی بانکی عبور کرده و ساختار تازه‌ای از اعتبار غیررسمی شکل گرفته است. اقساط، پوشش تورم را ممکن کرده‌اند اما در همان زمان، به‌تدریج ستون بدهی خانوار شهری را بالا برده‌اند.