اقتصاد۲۴: اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله تورم مزمن، کاهش ارزش پول ملی، نوسانات شدید ارزی و کاهش قدرت خرید مردم مواجه بوده است. در چنین شرایطی، دولت و مجلس شورای اسلامی تصمیم به اجرای یکی از مهم‌ترین اصلاحات پولی کشور یعنی حذف چهار صفر از واحد پول ملی گرفته‌اند. این تصمیم که در قالب اصلاح بند «الف» ماده ۵۸ قانون بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تصویب شده، قرار است طی یک فرآیند پنج ساله اجرایی شود و ساختار پولی کشور را دستخوش تغییراتی بنیادین کند.
به گزارش اقتصاد۲۴، بر اساس این مصوبه، واحد پول ملی ایران همچنان ریال باقی خواهد ماند، اما چهار صفر از آن حذف می‌شود. بدین معنا که هر ۱۰،۰۰۰ ریال فعلی معادل ۱ ریال جدید خواهد بود. برای معاملات خرد نیز واحدی به نام قران تعریف شده که هر ۱۰۰ قران برابر با ۱ ریال جدید است. این تغییر نه‌تنها ظاهر پول ملی را دگرگون می‌کند، بلکه پیامد‌های روانی، اقتصادی، محاسباتی و حتی فرهنگی قابل توجهی به همراه دارد.
دولت برای اجرای این طرح، دو مرحله اصلی در نظر گرفته است؛ نخست دوره آماده‌سازی زیرساخت‌ها به مدت دو سال که شامل اصلاح نرم‌افزار‌های بانکی، آموزش عمومی، چاپ اسکناس‌های جدید و هماهنگی با نهاد‌های مالی داخلی و بین‌المللی خواهد بود. سپس، دوره گذار سه‌ساله آغاز می‌شود که در آن اسکناس‌های قدیمی و جدید به‌صورت همزمان در گردش خواهند بود تا مردم و بازار به تدریج با واحد پولی جدید سازگار شوند.
تجربه کشور‌های دیگر در حذف صفر از پول ملی
حذف صفر از پول ملی، اقدامی است که در دهه‌های اخیر توسط کشور‌های مختلفی انجام شده که برخی با موفقیت نسبی و برخی با شکست‌های پرهزینه همراه بوده است. این تجربه‌ها نشان می‌دهند که حذف صفرها به‌تنهایی نمی‌تواند تورم را کنترل کند یا اقتصاد را نجات دهد، بلکه باید در کنار اصلاحات ساختاری، سیاست‌های پولی و مالی دقیق و اعتمادسازی عمومی صورت گیرد.
ترکیه یکی از نمونه‌های موفق در این زمینه است. در سال ۲۰۰۵، دولت ترکیه شش صفر از واحد پولی لیره را حذف و لیره جدید را جایگزین کرد. این اقدام پس از یک دوره کنترل تورم، اصلاحات اقتصادی و ثبات نسبی انجام شد و توانست جایگاه پول ملی ترکیه را در مبادلات داخلی و خارجی ارتقاء دهد. مهم‌ترین عامل موفقیت ترکیه، اجرای همزمان سیاست‌های ضدتورمی و اصلاحات بانکی بود.
در مقابل، زیمبابوه نمونه‌ای از شکست در حذف صفرهاست. این کشور در دهه ۲ هزار میلادی با تورم افسارگسیخته‌ای مواجه شد و چندین بار اقدام به حذف صفر از واحد پولی خود کرد. در نهایت به دلیل عدم کنترل تورم و نبود اعتماد عمومی، مجبور شد استفاده از دلار آمریکا و رند آفریقای جنوبی را به‌عنوان واحد پولی جایگزین کند. تجربه زیمبابوه نشان داد که حذف صفرها بدون اصلاحات اقتصادی و ثبات سیاسی، نه‌تنها مؤثر نیست بلکه می‌تواند بحران را تشدید کند.
برزیل نیز در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ چندین بار اقدام به حذف صفر از واحد پولی خود کرد. این کشور با تورم بالا و بی‌ثباتی اقتصادی مواجه بود و در نهایت با اجرای برنامه ریال پلانو و اصلاحات گسترده، توانست ثبات نسبی را به اقتصاد خود بازگرداند. حذف صفرها در برزیل بخشی از یک بسته جامع اصلاحات بود، نه یک اقدام مستقل.
در منطقه خاورمیانه، عراق نیز در سال‌های اخیر بحث حذف صفر از دینار را مطرح کرده است، اما به دلیل شرایط سیاسی و اقتصادی پیچیده، هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.تجربه کشور‌های دیگر نشان می‌دهد که موفقیت در حذف صفرها، بیش از آنکه به عدد صفرها وابسته باشد، به کیفیت سیاست‌گذاری، ثبات اقتصادی و مشارکت فعال مردم و نهاد‌های مالی بستگی دارد.
در این وضعیت اقتصادی، حذف چهار صفر تصمیمی اشتباه است
مهدی دارابی، کارشناس مسائل اقتصادی، در پاسخ به اینکه هدف دولت از حذف چهار صفر از پول ملی اقتصادی بوده یا جنبه روانی داشته است؟گفت: «هدف مشخصی از دولت نشنیده‌ایم که بدانیم انگیزه چه بوده است. البته این طرح از دولت‌های قبل مطرح شده و انگیزه برای من هم نامشخص است که چرا در این وضعیت اقتصادی باید دست به چنین کاری زد.»
وی با اشاره به تجربه کشور‌های دیگر از حذف صفر پول ملی، بیان کرد: «دو دلیل قابل دفاع وجود دارد که صفر را حذف کنیم؛ یک اینکه آنقدر تورم بالا داشته و دچار ابر تورم شده‌ایم که صفرهایمان خیلی زیاد شده است مانند زیمباوه و ونزوئلا که اقدام قابل دفاعی است. دلیل دیگر برای زمانی است که ما یک سری اصلاحات اقتصادی اساسی انجام داده‌ایم، انتظارات تورمی رو به نزول است و حال صفرها را حذف کرده‌ایم؛ مانند تجربه ترکیه که این هم دلیل منطقی است؛ ولی ما الان این دو دلیل را نداریم؛ یعنی نه مشکل صفر‌های بالا را داریم و نه انتظارات تورمی کاهشی است. به باور من در این موقعیت کار غلطی انجام شد.»
اگر قرار بود ریال بماند، باید فقط سه صفر حذف می‌شد
دارابی در پاسخ به اینکه آیا شیوه تدوین شده برای حذف صفرها روش درستی است؟ عنوان کرد: «در حذف صفر بدترین شکل ممکن را می‌خواهند اجرا کنند؛ یعنی ما چهار صفر را حذف کردیم ولی واحد ریال را نگه می‌داریم. اگر می‌خواستیم ریال را نگه داریم باید سه صفر حذف می‌کردیم چراکه مردم در محاسبات و قیمت‌گذاری‌ها دچار مشکل می‌شوند و اصطکاک جدیدی انجام می‌شود. از این رو کشور بابتش هزینه می‌دهد ولی هیچ منفعتی به دست نمی‌آورد.»
این کارشناس مسائل ارزی ادامه داد: «کلیت این طرح که قابل دفاع نبوده و نیست، اما در جزئیاتش هم اگر می‌خواستیم واحد ریال بماند باید سه صفر حذف می‌شد. حذف چهار صفر بدین منظور بود که با واحد تومان که مردم با آن انس دارند، کار کنیم. الان چهار صفر حذف شده ولی تومان هم مانده است. مشکلات حسابداری و هزینه‌های ناشی از تغییر قیمت‌ها و احتمال اینکه یک سری کلاهبرداری‌ها هم پیش بیاید را خواهیم داشت. قطعا مشکلاتی در پرداخت‌های مردم ایجاد می‌شود که با حذف چهار صفر و نگه داشتن ریال، وضعیت بغرنج‌تر می‌شود.»
مردم با ریال و قران انس ندارند؛ این تغییر فقط هزینه دارد
وی ضمن تاکید بر چالش‌برانگیز بودن این طرح، خاطرنشان کرد: «دو نکته مهم وجود دارد یک آنکه کلیت این اقدام برای اقتصاد ما ضرورت نداشته و دوم اینکه اگر قرار است واحد ما ریال بماند، باید سه صفر حذف می‌شد. حذف چهار صفر مسئله را پیچیده می‌کند. در همین مکالمه عادی ما می‌گوییم مثلا ۲۵ هزار و ۵۰۰ تومان، اما با حذف صفر می‌شود ۲۵ ریال و ۵۰ قران که مردم هیچ انسی با آن ندارند. شاید بگوییم مردم عادت می‌کنند ولی این هزینه دارد که ما این هزینه را می‌دهیم بابت هیچی.»
دارابی در پاسخ به اینکه آیا ممکن است حذف صفر نتیجه عکس داشته و باعث افزایش انتظارات تورمی شود؟ گفت: «از آنجایی که انتظارات تورمی مردم کاهشی نیست، این احتمال وجود دارد که با حذف چهار صفر، مردم وضعیت را با شرایط کشور‌های دارای ابر تورم مانند زیمباوه و ونزوئلا مقایسه کنند نه با کشور‌هایی مانند ترکیه که اصلاحات اقتصادی انجام دادند. از این رو یکی از مخاطرات آن ایجاد فشار تورمی است. مسائلی که در حوزه اقتصاد با آن مواجه هستیم، بسیار جدی‌تر از حذف چهار صفر است و این باید آخرین کار می‌بود. به خصوص اینکه در وضعیت پولی و ارزی فعلی، تمرکز و انرژی بانک مرکزی باید صرف انجام این تغییرات شود.»