میدل ایست نیوز: در عراق پیدایش جامعه مدنی در بیش از یک دهه گذشته دشوار بوده چون جامعه عراق در گیرودار نزاع های طایفهای و همچنین دست بالای رهبر جریان صدر در میان طبقههای فرودست جامعه شیعه عراق است. اما تظاهرات اخیر که جوانان عراق در آن حضوری چشمگیر داشتند باعث تقویت جامعه مدنی خواهد شد.
تظاهرات عراق که از ماه اکتبر سال گذشته آغاز شد نشان دهنده فروپاشی یک طبقه سیاسی و برآمدن نسل تازهای با مطالبات سیاسی و اجتماعی متفاوتی است که گسستی از سنت های فرقهای گذشته را نشان میدهد.
این نسل معترض زیر بار سرسپردگی سیاسی و فرهنگی به صدر نمی رود و در نتیجه ضربه ای اساسی به محبوبیت و جایگاه صدر خواهد زد. صدر در موضعی جای گرفته که قوانین دینی و «خرافات» پوپولیستی بدون تفاوت چندانی با عقاید قبیلهای بر آن حاکم است.
درگیری صدریها با تظاهرات کنندگان غیر وابسته به صدر، گاه در قالب نزاع میان پسری جوان با پدری هوادار صدر آشکار شد. این بدان معناست که نزاع دیگر نزاع میان نظامی فاسد که از ۲۰۰۳ بر سر کار آمده و سیاستمدارانی حامی آن نیست بلکه بسیار فراتر از آن، شاهد گسست نسلی در عراق هستیم.
حوادثی که با تظاهرات همراه شد ازجمله اقدامات سرکوبگرانه افراد مسلح نزدیک به احزاب سلطهخواه و در نهایت استعفای «عادل عبدالمهدی» نشان داد که فساد در عراق تا چه حد نهادینه شده و به چهرههای مذهبی و نظامی هم کشیده شده است. البته در مقطعی صدر که حامی اصلی دولت عبدالمهدی بود در قامت مدافع معترضان ظاهر شد.
اما طولی نکشید که گروه موسوم به «سرایا السلام»، شاخه نظامی جریان صدر، در برابر معترضان از خشونت نظامی استفاده کرد. معترضانی که نماینده نسل تازهای هستند که تصمیماتشان صدر را غافلگیر کرد. نتیجه این وضعیت پیدایش دو جبهه درون شیعیان عراق بود: جوانانی معترض که خواستار اصلاحات سیاسی بنیادی هستند، گروه دیگر که نظر به قدرت دارند.
بازوی سیاسی صدر در پارلمان، یعنی ائتلاف سائرون، نتوانست برای به قدرت رساندن «عدنان الزرفی» اجماع سیاسی لازم را ایجاد کند و در نهایت نامزد گروههای دیگر، یعنی «مصطفی الکاظمی» بود که به قدرت رسید.
اما این به معنای پایان تظاهرات در عراق نیست. اوضاع سیاسی و اقتصادی و موضوع کرونا باعث شد که دولت الکاظمی بدون مشکل چندانی از سد مجلس عبور کند، اما تظاهرات در برخی نقاط عراق ادامه دارد و معترضان اعلام کردهاند که به محض پایان محدودیتهای کرونا اعتراضات خود را ازسر خواهند گرفت.
برای درک علل کاهش محبوبیت جریان صدر باید به این نکته توجه داشت که «سید مقتدی صدر» میراث دار محبوبیت پدر خود «سید محمد صدر» است که از مراجع شیعه بود و در دوران حکومت بعث در سال ۱۹۹۹ کشته شد. سید محمد صدر شخصیتی کاریزماتیک بود که دربرابر آیتالله سیستانی، که از حمایت گسترده روحانیت بلندپایه شیعه در حوزهها برخوردار بود، اعلام مرجعیت کرد.
سید محمد صدر برای کسب مشروعیت برای این اعلام مرجعیت گفتمانی پوپولیستی را پیش گرفت که متناسب با دیانت عوامانه بود. روشی که پسر وی مقتدی هم ادامه داد.
در مناطق محروم و حاشیه شهرهای بزرگ، جوانان جذب ایدههای صدر شدند که چیزی بیش از «دین عوامانه» با آمیزهای از ایدههای میهنپرستانه نبود. این گفتمان در میان طبقات فرودست و حاشیهنشینان و نیز به حاشیه راندهشدگان در هرم اجتماعی و دینی نفوذ بسیار پیدا کرد.
صدریها سراغ جوانان خلاق و خوانندگان رپ و ورزشکاران و حرفههای خُرد هم رفتند و از آنها برای شکلگیری جریانی استفاده کردند که مراسم دینی را به نوعی مخالفت مخفیانه با دین رسمی نخبگان شیعی تبدیل کرد.
با کشته شدن سید محمد صدر، پیروان او با ایده استمرار سنت خانوادگی سراغ پسرش مقتدی رفتند. او پس از حمله امریکا به عراق نیروهای نظامی ایجاد کرد که نام آن را «جیش المهدی» نهاد و شمار قابل توجهی از هوادارانش به آن پیوستند.
صدر برای آنکه خود را فردی دارای مقام قدسی در میان هوادارانش جا زند برخی سنتهای قدیمی را احیا کرد و این هاله قدسی باعث شد که آن هواداران از استفاده از خشونت در برابر مخالفان ابایی نداشته باشند.
در سال ۲۰۰۸ صدر و سوداهای سیاسی وی وارد افقهای تازهای شد. او از فعالیتهای سیاسی و اقتصادی و مالی خود برای فعالیتهای فرهنگی و دینی اش استفاده کرد که نتیجه آن تضمین تداوم محبوبیت وی در میان فرودستان بود. این وضعیت البته سنتزی هم داشت که پیدایش جوانانی در همان طبقه بود که امروزیتر میاندیشیدند و نگاه متفاوتی به نقش دین و دیانت در جامعه داشتند.
این نسل امروزی دیگر حاضر نبود فرهنگ «پیرمردها» را بپذیرد و در نتیجه از جریان صدر فاصله گرفت و یک چالش فرهنگی برای آن ایجاد کرد.
تظاهرات پرشور در عراق نشان داد که نسل تازه و بهروزی در عراق شکل گرفته که مشروعیت سیاسی صدر را زیر سؤال میبرد.
برای همین است که صدر با تظاهرات این جوانان که روی پای خودشان ایستادهاند مخالف است. او میداند که با سرکوب هم نمیتواند این تظاهرات را مهار کند و این یعنی که جریان صدر به زودی وارد فاز ازکارافتادگی خواهد شد.