عصر ایران؛ یوسف ناصری
در شهریور ۱۳۹۵ مقالهای در مجله ساینس انتشار یافت که در آن به پارهای مقالات تقلبی در ایران اشاره شده بود. نویسنده مقاله - ریچارد استون - این مطلب را بعد از سفر به تهران نوشت و گزارشی درباره بازار خرید و فروش پایان نامه و مقالات علمی ارایه داد. مجله ساینس از سال ۱۸۸۰ میلادی تا کنون منتشر شده است.
در ۱۱ آبان ۱۳۹۵ نیز پایگاه خبری انتشارات اسپرینگر نیچر از حذف ۵۸ مقاله علمی که نام ۲۸۲ محقق و استاد ایرانی در آنها بوده به دلیل آنچه سرقت علمی و دستکاری اطلاعات و باز نویسی ذکر شد، خبر داد. مجله نیچر نیز از سال ۱۸۶۹ میلادی به بعد منتشر میشود.
عصر ایران در این باره با با دکتر رضا منصوری گفتوگو کرده که از پی گیرترین شخصیتهای علمی کشور به حساب میآید. او یک دوره معاون پژوهشی وزارت علوم و سالها رییس انجمن فیزیک ایران بوده و از استادان سرشناس فیزیک است و از آثار او میتوان به کتابهای توسعه علمی ایران و معماری علم در ایران اشاره کرد اما بیشتر به خاطر افشای پارهای ادعاهای علمی و صراحت در این زمینه شهرت دارد.
تعداد ۵۸ مقاله علمی ایران به دلیل مدارکی مبنی برسرقت علمی و عوامل دیگر از برخی لیست نشریات بین المللی حذف شدند. نیمی از این مقالات مربوط به علوم پزشکی بود. در ارتباط با این موضوع به تازگی وزارت بهداشت اعلام کرده که ۵ عضو هیات علمی را اخراج کرده است. از دو ماه قبل و با انتشار خبر حذف این مقالات، برخی مقامات دولتی واکنشهای تندی نشان دادند. ارزیابی شما از نوع واکنشهایی که اتفاق افتاد چگونه است؟
«انتحال» یک لفظ عام و برای هر نوع بیاخلاقی علمی است که یکی از آنها سرقت علمی است. ما میبینیم شرکتها مقاله میفروشند و میخرند و بعضی استادان با این شرکتها، همکاری میکنند. از آن طرف در دانشگاه، با این مقالهها ارتقای مقام میگیرند. در حالی که مرتکب انتحال شدهاند.
برآورد من این است که دست کم ۵ هزار پایان نامه یعنی ۱۰ درصد از کل پایان نامهها در سال خریداری میشود. برای مقالات علمی هم همین تخمین حدودی و ۱۰ درصد را باید بپذیریم. الان که ۳۰ هزار مقاله، کل برون داد علمی ما شده پس ۱۰ درصد میشود ۳ هزار مقاله.
ما سالها است که به دولت و وزارت علوم و وزارت بهداشت هشدار دادیم که وضعیت کشور این طور است و باید برای رفع این مشکلات کاری انجام بدهند.
به محض اینکه آمریکاییها و انگلیسیها و اروپاییها اعلام کردند که این اتفاق در ایران میافتد برخی مقامات سیاسی کشور این کار را به عنوان هجمه سیاسی توجیه کردند. حتی بعضی مقامات وزارت بهداشت و درمان اعلام کردند که هجمه سیاسی به کشور ما است. البته به نظر من، این حرف غلطی است که این مقامات مطرح کردند.
ولی الان وزارت بهداشت قبل از وزارت علوم و دانشگاه آزاد، پیشگام برخورد شده و افراد خاطی و متخلف را مجازات کرده و ۵ عضو هیات علمی دانشگاههای علوم پزشکی را اخراج کرده است.
بعد از اینکه مجله نیچر، موضوع ۵۸ مقاله را اعلام کرد وزارت بهداشت و درمان به تکاپو افتاد و کمیتههایی را که داشتند فعال کردند. این اقدام را انجام دادند که اقدام مبارکی است.
البته معاون وزارت بهداشت و رئیس سازمان غذا و دارو همان دو ماه قبل، کار افشاگری مربوط به ۵۸ مقاله را به دستهای پشت پرده و در خارج از مرزهای ایران نسبت داد.
نکته من همین است. برخی مقامات ما، این موضوع را به موضوع سیاسی تبدیل کردند. در حالی که اصلا موضوعی سیاسی نیست.
عملا الان وزارت بهداشت قبل از دستگاههای دولتی دیگر اقدام کرده و همچنین، معاون پژوهشی یک دانشگاه علوم پزشکی را از سمت خودش برکنار کردهاند. بعد از دو ماه از انتشارخبر حذف ۵۸ مقاله ایرانیان، به این نوع برخورد وزارت بهداشت نظر مثبتی دارید؟
قطعا نظر مثبت دارم. اما چرا وقتی همکاران دانشگاهی ما و اهل علم کشور به دولت اعلام میکنند در مخاطره هستیم، توجه نمیکنند ولی به محض اینکه آقای ریچار استون در مجله ساینس این موضوع را مطرح کرد، واکنش نشان دادند.
ریچارد استون مسئول بخش بین الملل مجله ساینس است. ساینس و نیچر (Nature) دو مجله معتبر دنیا هستند. ایشان مقالهای در مورد رشد تقلب در مقالات علمی ایران نوشت و بعدا هم مجله نیچرموضوع حذف ۵۸ مقاله را منتشر کرد.
اعلام شده که بررسی موشکافانه انجام داده و متوجه سرقت علمی و دستکاری در تالیف و بازنویسی مقالات شدهاند. این نوع بررسی چه مولفههایی داشته است؟
یک گزارش منتشر شده است و چند عکس از جلوی دانشگاه تهران. البته ما سالها است که این وضع را میبینیم. حداقل ۱۰۰ شرکت هستند که این کارها را انجام میدهند.
یکی از تخلفاتی که توسط بعضی محققان و نویسندگان ایرانی انجام شده، داوری صوری است و اسم استادان و محققان معروف ایرانی را بدون کسب اجازه از آنان در مقاله به عنوان داور گنجاندهاند و ایمیل جعلی هم جلوی اسامی آن افراد نوشتهاند. خودشان تبادل نظر با ایمیلهای جعلی که با اسم افراد معروف ساخته بودند انجام دادهاند.
روشهای مختلف انتحال و بیاخلاقی علمی و کلاه گذاشتن سر مجلات، بسیار متنوع است. بعضی روشها را ایرانیها ابداع کردهاند. اینکه داور را تقلب میکردند، کار جدیدی نیست.
یک سال پیش، یکی از مجلات بین المللی مقاله نوشت و گفت ایرانیان این کار را انجام میدهند. آن مقاله خیلی بازتاب پبدا نکرد ولی مطالب جدید ساینس و نیچر، بازتاب وسیعی داشت.
اطلاعات دقیقی هم توسط برخی افراد در داخل کشور داده شده است. از این نوع شفاف سازی دفاع میکنید؟
بله. البته وقتی تعداد مقالات زیاد میشود شک میکنند. این شک را به سازمان و موسسه اعلام میکنند. آن موسسه هم پیگیری میکند. این کارها خیلی طبیعی است.
ما باید از دو مجله ساینس و نیچر، شاکر و ممنون باشیم که باعث شدند وزارت بهداشت، وزارت علوم، مقامات دولتی ما و رسانههای ما در این زمینه فعال شوند و این چرک و کثافتی که در بدن ما هست را بزداییم و پاک کنیم.
در اردیبهشت ماه سال ۹۴ لایحهای توسط دولت در خصوص مقابله با پایان نامه فروشی به مجلس ارائه شد. خبر دارید که بررسی آن لایحه چه وضعی پیدا کرد؟
آن لایحه فعلا متوقف است ولی از دید من اصلا به قانون احتیاج ندارد. این یک تصور اشتباه از موضوعی اجتماعی است که برخی گمان میکنند با پلیس و بگیر و ببند، میشود این مساله را حل کرد.
معاون پژوهش وزارت علوم گفته است پیگیر آن لایحه هستیم.
بله. حتی در مقاله مجله ساینس گفته شده که ایران برای مقابله با این موضوع یک لایحه به مجلس برده و مجله ساینس بابت این کار تشکر کرده است.
در قانونی که در ۴ دهه قبل تصویب شده مجازات سرقت علمی در ایران را ۶ ماه تا یک سال زندان تعیین کرده است. طی این چند دهه این قانون چگونه مورد توجه قرار نگرفته است؟
مقابله با سرقتهای علمی، راحت است ولی برای وزارتخانههای ما یعنی بخش سیاسی مرتبط با علم ما، این قضیه مهم نبوده است.
آقای دکتر منصوری شما میگویید مقابله با سرقت علمی نیاز به قانون ندارد. به چه صورت میشود با این موضوع مقابله کرد؟
موارد اندک شماری از این نوع سرقتهای علمی در اروپا و آمریکا مطرح شده است. در سال ۱۳۷۹ یک فیزیکدان مشهور آلمانی به آمریکا رفته بود. تعداد زیادی مقاله و ارجاعات داشت. بعد یک محقق، نامهای را در یک مجله منتشر کرد و نوشت این شخص در فلان مقاله بدون انجام مطالعات آزمایشگاهی، عدد سازی کرده است.
بلافاصله وقتی این موضوع قطعی شد دانشگاه بیله فلد آلمان که به این فیزیکدان، دکترا داده بود، بعد از ۱۷ سال مدرک دکترا را از او پس گرفت. در حالی که تخلف آن فیزیکدان فقط در حد همان عدد سازی بود.
بیش از دو سال است که همه تایید کردهاند آقای دکتر محمود خاتمی استاد دانشگاه چنین کاری را انجام داده است. کتابها و مقالات او متعلق به شخص دیگری بوده ولی او به اسم خودش چاپ کرده است.
اما هیچ مجازاتی برای او در نظر نگرفتهاند. این نشان میدهد که ما ضعف داریم و علاقه به رفع مشکلات در کشور نداریم.
تعداد مقالات علمی که در سال ۲۰۱۴ نمایه شده ۳۲ هزار و ۶۰۰ مقاله بوده است. ادعا شده که بیش از ۶۰ درصد مقالات علمی ایران در مجلات کم اعتبار چاپ میشود. نظرتان در این زمینه چگونه است؟
این وضع علامت این است که اعتبار کار علمی ما کم است. ما کارعلمی با اعتبار انجام نمیدهیم. اگر انجام میدادیم که چاپ میشد. احتیاج به تفسیر دیگری ندارد.
درصد استناد محققان دنیا به هر مقاله محققان ایرانی ۷۱ صدم است و ترکیه ۴۷ صدم. به طور متوسط هر مقاله محققان ایرانی حتی یک استناد هم نگرفته است.
اولین واکنش این خواهد بود که هر دو، عدد بسیار کمی هستند و هر دو زیر یک استناد هستند. علامت این است که اعتبار علمی هر دو کشور بالا نیست. ضمن اینکه اگر بخواهیم مقایسه کنیم اختلاف به حدی نیست که بگوییم اهمیت علمی ما بالاتر از ترکیه است. یعنی باید وارد جزئیات بیشتر شد.
آقای کرامتفر کارشناس علمسنجی جهاد دانشگاهی گفته که از کل مقالات علمی ۲۰۱۴ ایران فقط ۲۹ مقاله داغ داشتهایم که به طور متوسط ۱۵٫۶ بار مورد استناد محققان دنیا قرار گرفتهاند. تعداد ۲۹ مقاله شدیدا پر استناد ایران در یک سال کم است؟
بله، کم است ولی برای مقایسه دقیق باید تعداد استناد را با بالاترین دنیا یا میانگین دنیا مقایسه کنیم. برای مثال بالاترین استناد به یک مقاله در رشته فیزیک حدود ۱۴۰ هزار مورد است.
تشویق مالی انتشار مقاله علمی در زمانی اتفاق افتاد که شما در دولت اصلاحات معاون پژوهشی وزارت علوم بودید. تصور میکردید وضعیت مقاله علمی و چاپ در مجلات علمی به این صورت در بیاید که ۶۰ درصد در مجلات کم اعتبار و کم استناد دنیا چاپ میشود؟
سال دومی که پول دادیم آمار گرفتیم و متوجه این اتفاق شدیم و اعلام کردیم. در سال ۸۳ اعلام کردیم تشویقی که در سال ۸۲ انجام دادیم باعث شد تعداد مقالات بالا برود و تعداد مقالات در مجلات کم کیفیت افزایش پیدا کند.
بر آن مبنا سیاست را عوض کردیم. یعنی به مقالاتی که در مجلات کم اعتبار بود خیلی کم پول دادیم و در آن سال مثلا ۵۰۰ هزار تومان را به ۵۰ هزار تومان کاهش دادیم و به مقالاتی که در مجلات با اعتبار بیشتر چاپ میشد حدود یک میلیون تومان دادیم.
برای سال ۸۴ قرار بود که به مقاله اصلا پول ندهیم و فقط به برنامههای تحقیقاتی پول بدهیم. اما بعد از ما، به همه مقالهها پول دادند. هنوز هم متاسفانه این کار را انجام میدهند.
در دوره مسئولیت در وزارت علوم ۱۸ شاخص را برای سنجش میزان تولیدات علم و تعیین جایگاه علمی ایران تعیین کرده بودید که یکی مقاله بوده و شاخص دیگر میزان مشارکت در پروژههای علمی بین المللی. وضعیت همکاری ما در سالهای گذشته چطور بوده و الان با وجود برجام، بهتر شده یا نه؟
یک کم تغییر کرده است. آمار همکاریهای بین المللی در دنیا وجود دارد که تعداد همکاری بین المللی را بر حسب روشنایی تبدیل میکنند. وقتی نگاه میکنیم اروپا و آمریکا و ژاپن، خیلی درخشان هستند ولی در منطقه ما و ایران، خاموش است و سیاه است.
ایران در ماههای بعد از برجام مذاکره کرد و قرار است عضو ایتر (طرح بینالمللی رآکتور گرما هستهای گداخت در فرانسه/ ITER) شود که تولید انرژی پاک به روش تولید انرژی در ستارههای مثل خورشید است. آیا این اقدامات قابل توجه نیست؟
به تازگی عضویت ایران در ایتر مطرح شده است و تحقق آن به سرعت عملی نمیشود. دوم اینکه ایتر، پروژه تاسیس یک نیروگاه است. به این همکاری علمی نمیگویند. این همکاری در حوزه فناوری است.
همکاری با سرن (سازمان اروپایی پژوهشهای هستهای در سوئیس) بوده و همکاریهای دیگری هم با دنیا وجود دارد.
شما همکاری در قالب سزامی (اولین مرکز تولید کننده نور سینکروترون در خاورمیانه واقع در اردن) و سرن را تایید و تشویق کرده بودید ولی ایتر را نه؟
این دو همکاری متفاوت هستند. قطعا همکاری با سرن از این جنس است. همکاری با سزامی، یک مساله بیشتر سیاسی است تا علمی.
ولی کاربرد سرن و سزامی در حوزههای پتروشیمی و صنعتی و هستهای است.
سزامی، یک دستگاه سینکروترون است که اشعه ایکس تولید میکند و با آن هم کار صنعتی میشود انجام داد و هم پزشکی و هم علمی.
یک سیستم است و شتابگری است که خوب است انسان با آن کار کند. اگر مثلا یک کاربر ایرانی سزامی، یک پروژه تعریف کند و مقالهای چاپ کند همکاری علمی میشود.
سزامی در پتروشیمی و پزشکی و ژنتیک کاربرد پیدا میکند.
قطعا کاربرد پیدا میکند ولی این کاربرد، هم صنعتی است و هم علمی. ما باید ببینیم از چه جنبهای استفاده کنیم.
به هر حال ورود به ایتر مبارک است و باید تشویق هم بشود. اما نباید آن را به عنوان همکاری علمی به حساب آورد.
اعتقاد دارید که ما محدود به مقاله علمی نشویم و کیفیت کارهای علمی کشور افزایش پیدا کند. در چند ماه گذشته که مراودات بین المللی ما بیشتر شده، آیا این ارتباطات میتواند به ارتقای کیفیت کارهای تحقیقاتی ما کمک کند؟
ارتباطات بین المللی از این جهت مهم است که ما چیزهایی را یاد بگیریم. در قالب همکاری بین المللی، میتوانیم هم به تجهیزات پیشرفتهتر دسترسی داشته باشیم و هم به روش فکر کردن و روش کار علمی که ما در ایران ضعیف هستیم.
متاسفانه ما سیاست علمی در کشور نداریم. ما هیچ مرجعی نداریم که بگوید این موضوع برای ایران مهم است و دانشگاه روی آن کار کند.
منظورتان این است که دانشگاههای ما عمدتا بر آموزش تاکید میکنند؟
دانشگاههای ما فقط ساخته شدهاند که یک عده را تربیت کنند تا کارمند دولت شوند یا در کارخانهها کار کنند ولی این تعریف دانشگاه نیست.
دانشگاه ایده آل شما یا استاندارد آن در دنیا چه شاخصههایی دارد؟
دانشگاه از جامعه سوال میگیرد و با روشهایی که خودش میداند و کسی در آن روشها مداخله نمیکند، این سوالها را بررسی میکند و به جامعه، پاسخ میدهد ما چنین دانشگاهی در ایران نداریم.
وضعیت و نگاه مطلوب به مقاله نوشتن و چاپ در مجلات بین المللی باید به چه صورت باشد؟
نگاه مطلوب این است که اول وزارتخانه علوم و دولت باید بگویند چه انتظاری از دانشگاه دارند. دانشگاه هم شروع کند به حل مسالههای جامعه و بعد نتیجه آن به مقاله تبدیل شود. اما الان این طور نیست.