اولین باران پاییزی بر پایتخت ایران بارید
ناصر کریمی و جان گمبرل / آسوشیتدپرس / ۱۰ دسامبر ۲۰۲۵
روز چهارشنبه برای نخستین بار پس از چند ماه، در پایتخت ایران باران بارید؛ بارانی که برای لحظاتی کوتاه مرهمی بر تنِ تشنهٔ تهران بود که در خشکترین پاییز بیش از نیمقرن گذشته به سر میبرد.
خشکسالیِ فراگیری که ایران را در چنگ گرفته، رئیسجمهور را واداشته تا به مردم هشدار دهد اگر تا پایان دسامبر بارش قابلتوجهی برای پر کردن سدهای اطراف تهران رخ ندهد، ممکن است مجبور شویم پایتخت سیاسی کشور را از تهران منتقل کنیم. هواشناسان پاییز امسال را در سراسر کشور — حتی خشکتر از دوران پیش از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ — توصیف کردهاند؛ وضعیتی که نظام آبی کشور را که بخش عظیمی از آب را به شکلی ناکارآمد در کشاورزی مصرف میکند، بیش از پیش تحت فشار گذاشته است.
بحران آب حتی به موضوعی سیاسی تبدیل شده است؛ بهویژه آنگاه که بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل — کشوری که در خردادماه امسال جنگی ۱۲ روزه با ایران به راه انداخت — بارها پیشنهاد کمک فنی در حوزهٔ آب به ایران داده است.
کمبود آب در گذشته نیز باعث اعتراضات محلی شده بود؛ چیزی که ایران اکنون با اقتصادِ درهمشکسته زیر بار تحریمهای بینالمللی به دلیل برنامهٔ هستهای، به شدت از تکرار آن میترسد.
برایان شاددوست، یکی از ساکنان تهران گفت: «بسیار سپاسگزار پروردگارم هستم که درِ رحمتش را بر ما گشود و توفیق دیدن این باران مبارک و پربرکت را به ما عطا کرد. پارسال واقعاً از کمبود شدید آب رنج بردیم؛ آنقدر خشک بود که عملاً آبی نداشتیم. حالا که برای اولین بار در این فصل باران میبینیم، هزار بار شکر خدا میکنیم.»
مخازن در حال خشک شدن و برفکمِ البرز، ایران را به چالش کشیده است
موضوع خشکسالی مدتهاست که در تهران و سراسر ایران نقل مجلس است؛ از گفتوگوی صریح مقامات دولتی با خبرنگاران خارجی گرفته تا خرید تانکر آب توسط مردم برای خانههایشان. در پایتخت، بیلبوردهای دولتی از شهروندان میخواهند برای جلوگیری از هدررفت، از شیلنگ باغبانی استفاده نکنند. در برخی محلههای تهرانِ ۱۰ میلیونی، آب روزانه چند ساعت قطع میشود.
برفکمِ رشتهکوه البرز نیز نگرانکننده است؛ بهویژه پس از تابستانی داغ که در برخی مناطق دما به نزدیک ۵۰ درجهٔ سانتیگراد رسید و ادارات دولتی تعطیل شدند.
احد وظیفه، مسئول سازمان هواشناسی ایران، هفتهٔ گذشته در گفتوگو با وبسایت فرارو این خشکسالی را «بیسابقه» خواند و گفت میزان بارش پاییز امسال تنها حدود ۵ درصدِ مقدار نرمال است.
او هشدار داد: «حتی اگر بارش زمستان و بهار عادی باشد، باز هم با ۲۰ درصد کمبود آب مواجه خواهیم بود.»
ویدیوهای شبکههای اجتماعی مردمی را نشان میدهند که داخل مخازن خالی سدها ایستادهاند و خطوط سابق سطح آب کاملاً مشخص است. تصاویر ماهوارهای تحلیلشده توسط آسوشیتدپرس نیز کاهش چشمگیر حجم مخازن را تأیید میکند. سد لتیان — یکی از پنج سد اصلی تأمینکنندهٔ آب تهران — اکنون کمتر از ۱۰ درصد ظرفیتاش آب دارد؛ در حالی که پایتخت وارد ششمین سال متوالی خشکسالی شده است.
روزنامهٔ دولتی تهرانتایمز که معمولاً خط رسمی حکومت را دنبال میکند، این آخر هفته صریح نوشت: «ایران با بحرانی بیسابقه در حوزهٔ آب روبهروست که نه تنها بخش کشاورزی، بلکه ثبات منطقهای و بازار جهانی مواد غذایی را نیز تهدید میکند.» همزمان، مردم در مساجد برای طلب باران دعا میکنند.
ایرانِ کمآب، با چالش تغییرات اقلیمی روبهروست
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، از دیرباز کشوری کمآب بوده است. رشتهکوههای البرز و زاگرس با ایجاد پدیدهٔ «سایهٔ باران»، رطوبت دریای خزر و خلیج فارس را از بیشتر مناطق کشور دریغ میکنند.
اما بخش بزرگی از این بحران خودساخته است. کشاورزی حدود ۹۰ درصد منابع آب کشور را مصرف میکند و حتی در سالهای خشکسالی اخیر هم این روند متوقف نشده است. بخشی از این وضعیت ریشه در سیاستهای پس از انقلاب ۱۳۵۷ و قول آیتالله خمینی دارد که آب را برای همه رایگان اعلام کرد. سالهای جنگ ایران و عراق هم کشور را به سمت خودکفایی مطلق سوق داد؛ زمینهای خشک آبیاری شد، محصولات آببر مانند گندم و برنج کشت شد و چاههای غیرمجاز بیش از حد حفر شدند.
کارشناسان از عبارت «ورشکستگی آبی» برای توصیف تصمیمات ایران استفاده میکنند. در گذشته برخی مقامات ایرانی، همسایگان را مقصر میدانستند؛ محمود احمدینژاد، رئیسجمهور پیشین تندرو، زمانی ادعا کرد «دشمن ابرهایی که به سمت کشور ما میآیند را نابود میکند و این جنگی است که ایران در آن پیروز خواهد شد.»
اما شدت بحران اکنون چنان است که رئیسجمهور فعلی، مسعود پزشکیان، علناً هشدار داده که ممکن است ناچار به انتقال پایتخت شویم — تصمیمی که میلیاردها دلار هزینه دارد و ایران در میان بحران شدید اقتصادی بعید است بتواند آن را تأمین کند.
در همین حال، گروه بینالمللی بررسی «تغییرات آبوهوای جهانی» (World Weather Attribution) اعلام کرد تغییرات اقلیمی احتمالاً خشکسالیهای عراق (خشکترین سال از ۱۹۳۳)، سوریه و ایران را تشدید کرده است.
این گروه میگوید با گرم شدن ۱.۳ درجهای جو زمین به دلیل سوختهای فسیلی، شدت خشکسالیای که ایران در سال گذشته تجربه کرد، از این پس هر ۱۰ سال یکبار تکرار خواهد شد؛ در حالی که پیش از این گرمایش، چنین خشکسالیای هر ۵۰ تا ۱۰۰ سال یکبار انتظار میرفت.
این گروه در گزارش اخیر خود تأکید کرد: «بحران حاد کنونی بخشی از یک بحران بلندمدت آب در ایران و منطقه است که منشا آن ترکیبی از خشکسالیهای مکرر همراه با تبخیر فزاینده، کشاورزی آببر و برداشت غیرپایدار از آبهای زیرزمینی است. این فشارهای توأمان باعث تنش مزمن آبی در کلانشهرهایی مانند تهران شدهاند..»