حسن ظهوری / عصرایران
آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانیِ منطقه الیت سرانجام خاموش شد؛ اما سرعت گرفتن عملیات اطفا زمانی ممکن شد که هواپیماهای کوچک آب‌پاش و آتش‌نشان ترکیه وارد عمل شدند؛ همان‌هایی که به‌دلیل تحریم‌ها حتی خرید موتورشان برای ایران ممکن نیست، چه برسد به خود هواپیما.
در یکی از گزارش‌های صداوسیما، مجری از آخرین وضعیت آتش‌سوزی‌های هیرکانی می‌پرسد و مهمان برنامه با لحنی گلایه‌آمیز می‌گوید: «این طعم شیرینش را خراب نکنید.» شاید منظور او همان شادی و هلهله مردم باشد؛ وقتی می‌بینند آب دقیقاً روی کانون آتش می‌ریزد و سوختن جنگل متوقف می‌شود. اما هیچ‌چیز در این ماجرا شیرین نیست؛ این صحنه‌ها فقط چشیدن تلخی تحریم است، وقتی می‌بینیم دیگران دارند و ما نداریم؛ چرا؟
جنگل‌های هیرکانی از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین ذخایر طبیعی ایران هستند؛ جنگلی میلیون‌ها ساله که از یخبندان بزرگ جان سالم به‌در برده، اما اکنون گرفتار مدیران نابلد شده است. مدیرانی که بیست روز نخست، حتی وقوع آتش‌سوزی را جدی نمی‌گرفتند و هرکس درباره آتش هشدار می‌داد مواخذه می‌کردند. وقتی هم سرانجام پذیرفتند بحران جدی است، کار از کار گذشته بود و نمی‌دانستند چگونه باید آتش را خاموش کنند.
در جهان، وقتی جنگل آتش می‌گیرد، تجهیزات تخصصی و مدیریت حرفه‌ای وارد صحنه می‌شود؛ از هواپیماهای آب‌پاش تا هلی‌کوپترهای ویژه اطفا. اما ایران، با وجود تکرار آتش‌سوزی‌های گسترده و بحران‌های زیست‌محیطی توان خرید این تجهیزات حیاتی را ندارد؛ چرا؟ چون در تحریم است.
هواپیمای اصلی ایران برای این کار، ایلوشین ۷۶ یا «ایل-۷۶ تانکر» است؛ با ظرفیت ۴۰ تا ۴۲ هزار لیتر. اما کارایی آن پایین است؛ چون نمی‌تواند از دریا یا آبگیرهای بزرگ آب‌گیری کند و مخزنش فقط روی زمین و توسط نیروی انسانی پر می‌شود. به‌همین دلیل در آتش‌سوزی جنگل‌ها معمولاً ثمربخش نیست. هرچند غول‌پیکر است، اما در جهان بزرگ‌ترین هواپیمای آب‌پاش «سوپرتانکر» بوئینگ است؛ هواپیمایی که تنها در اختیار آمریکاست و حتی در حالت عادی هم فروشی نیست.
روسیه علاوه بر ایلوشین، هواپیمای کارآمدتری به‌نام بی–۲۰۰ (Be-200) یا «بریِو» دارد؛ با مخزن ۱۲ هزار لیتری که شاید حجمش کمتر باشد اما کارایی‌اش بسیار بیشتر است. این هواپیما می‌تواند پس از رهاسازی آب، روی سطح دریا یا دریاچه بنشیند، مخزنش را در ۱۴ ثانیه پر کند و دوباره برخیزد. پیش از این شایعه شده بود که ایران چند فروند از این هواپیما را پیش‌خرید کرده بود و چیزی تا تحویلش نمانده بود؛ اما با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، تحویل آن‌ها هم به تعویق افتاد. هرچند این در حد شایعه باقی ماند.
از آن‌جا که بحران آتش‌سوزی جدی است، گاهی هواپیماهای C-130 آمریکایی که از دهه‌ها قبل در ایران خدمت می‌کنند را هم به کیت آب‌پاش مجهز می‌کنند. اما این هواپیماها هم فقط روی زمین آب‌گیری می‌شوند و همین تأخیر، فرصت پیشروی آتش را فراهم می‌کند. به همین دلیل در ایران بیشتر از هلی‌کوپترها استفاده می‌شود؛ وسیله‌هایی که می‌توانند از دریاچه‌ها آب‌گیری کنند یا نیرو به ارتفاعات منتقل کنند. اما هلی‌کوپتر هرگز توان اطفای گسترده آتش در مناطق کوهستانی و جنگلی، مانند جنگل‌های هیرکانی، را ندارد.
در چنین شرایطی فقط یک نوع هواپیما فوق‌العاده کارآمد است: هواپیماهای ملخ‌دار سبک مخصوص اطفای جنگل؛ همان‌هایی که ترکیه آورد و نجات‌بخش شدند. این هواپیماها از نوع AT-802 (مدل آمریکایی) و نسخه ترکیه‌ای آن AT-802 Fire Boss هستند؛ چابک، مانورپذیر، مناسب دره‌ها و مناطق صعب‌العبور. این هواپیماها می‌توانند تا نزدیک‌ترین فاصله بر فراز آتش پرواز کنند، آب را مثل بمب رها کنند، ظرف چند ثانیه روی آب بنشینند، مخزن را پر کنند و بازگردند. اما موتور این هواپیما ساخت آمریکاست و تحریم‌ها مانع خرید آن برای ایران شده است.
طبق تحریم‌های آمریکا، هیچ کشوری حق ندارد هواپیمایی را که بیش از ۱۰٪ قطعاتش آمریکایی است به ایران بفروشد. قانونی که شامل بوئینگ، ایرباس و حتی بسیاری از هواپیماهای روسی و چینی می‌شود. چون آن‌ها هم از قطعات آمریکایی استفاده می‌کنند. همین قانون ساده، اما مخرب، باعث شده حتی این هواپیمای سبک و ارزان ترک نیز برای ایران «غیرقابل خرید» باشد.
در مقابل، هواپیمای روسی بی–۲۰۰ کمتر از ۱۰٪ قطعات آمریکایی دارد و از لحاظ حقوقی قابل خرید است؛ اما ایران به‌دلیل اسنپ‌بک و تحریم‌های سازمان ملل فعلاً امکان دریافت آن را ندارد و معلوم نیست اگر هم بخرد چه زمانی بتواند آن را تحویل بگیرد.
تحریم همیشه زیان‌بار بوده و زمانی‌که دامنِ محیط‌زیست، آموزش یا بهداشت و درمان را هم می‌گیرد، تبعاتش بسیار سنگین‌تر می‌شود. کشورهایی که تحریم وضع می‌کنند باید بدانند این تصمیم‌ها می‌تواند به نابودی محیط‌زیست منجر شود؛ و تخریب محیط‌زیست، جهانی را که در آن زندگی می‌کنیم، بدتر و ناامن‌تر خواهد کرد.
برای مثال، وقتی ایران به‌دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند هواپیماهای آتش‌نشان و آب‌پاش خریداری کند و جنگلی ارزشمند مانند جنگل‌های هیرکانی طعمه آتش می‌شود، پیامدهای آن فقط متوجه ایران نیست؛ بلکه بر زندگی همه مردم جهان اثر خواهد گذاشت.
با وجود همه این واقعیت‌ها، مشخص نیست چگونه برخی مدیران از «طعم شیرین مدیریت» حرف می‌زنند؛ در حالی‌که مزه تلخ تحریم، حتی همین طعم ادعایی را هم خراب می‌کند. پرسش مردم ساده است: چرا آن‌ها دارند، اما ما نداریم.