استیون ارلانگر / نیویورک تایمز / ۹ نوامبر ۲۰۲۵
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، اصرار دارد که حملات آمریکا در تابستان امسال «برنامه غنی‌سازی هسته‌ای ایران را نابود کرد»، اما مقام‌های منطقه‌ای و تحلیلگران در ماه‌های پس از آن کمتر متقاعد شده‌اند و هشدار می‌دهند که شعله‌ور شدن دوباره جنگ میان اسرائیل و ایران فقط مسئله زمان است.
توافق سال ۲۰۱۵ که هدف آن محدود کردن برنامه غنی‌سازی ایران بود، ماه گذشته منقضی شد. تحریم‌های شدید علیه ایران دوباره برقرار شده است. مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران، دست‌کم در حال حاضر، مرده به نظر می‌رسد. و ذخایر اورانیوم با غنای بالا در ایران – به اندازه‌ای که برای ساخت ۱۱ سلاح هسته‌ای کافی است – یا طبق ادعای تهران زیر آوار مدفون شده، یا آن‌گونه که مقام‌های اسرائیلی باور دارند، به مکان امنی منتقل شده است.
به نظر می‌رسد ایران همچنین در حال ادامه کار بر روی سایت جدیدی برای غنی‌سازی به نام «کوه کلنگ» (Pickaxe Mountain) است. تهران از دادن اجازه بازرسی به بازرسان بین‌المللی برای ورود به این سایت یا هر سایت مشکوک دیگر، جز آن‌هایی که پیش‌تر اعلام شده‌اند، خودداری کرده است.
نتیجه این وضعیت، بن‌بستی خطرناک است — بدون مذاکره، بدون اطمینان از سرنوشت ذخایر هسته‌ای ایران، و بدون نظارت مستقل. بسیاری در خلیج فارس بر این باورند که این شرایط حمله دوباره اسرائیل به ایران را تقریباً اجتناب‌ناپذیر می‌سازد، با توجه به اینکه مقام‌های اسرائیلی مدت‌هاست برنامه هسته‌ای ایران را تهدیدی موجودیتی تلقی می‌کنند.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در «گروه بین‌المللی بحران»، می‌گوید ایران احتمالاً در صورت حمله اسرائیل، واکنشی بسیار کم‌مهارتر از آنچه در ماه ژوئن انجام داد نشان خواهد داد. به گفته او، مقام‌های ایرانی به وی گفته‌اند کارخانه‌های موشک‌سازی شبانه‌روزی در حال کارند و اگر جنگ دیگری درگیرد، «امید دارند ۲ هزار موشک را همزمان شلیک کنند تا سامانه‌های دفاعی اسرائیل را از کار بیندازند، نه ۵۰۰ موشک در طول ۱۲ روز» همانند تابستان گذشته.
هیچ نشانه‌ای از قریب‌الوقوع بودن حمله جدید وجود ندارد. اما به گفته واعظ، «اسرائیل احساس می‌کند کار ناتمام مانده و دلیلی نمی‌بیند که درگیری را از سر نگیرد؛ در نتیجه ایران آمادگی خود را برای دور بعدی دوچندان کرده است.»
ایران اکنون بیش از هر زمان دیگری در چند دهه گذشته از غرب منزوی شده است. قدرت‌های عرب منطقه مانند عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی نفوذ خود را بر واشنگتن و آقای ترامپ افزایش داده‌اند — بخشی از طریق روابط اقتصادی و بخشی از طریق تمایل‌شان به همکاری با ایالات متحده برای یافتن راه‌حلی پایدار برای جنگ غزه. رئیس‌جمهور جدید سوریه قرار است دوشنبه آینده به کاخ سفید برود تا به دنبال حمایت آمریکا باشد؛ سوریه که در دوران حکومت اسد (که سال گذشته سقوط کرد) متحد راهبردی ایران محسوب می‌شد.
در عین حال، به گفته «سَنام وکیل»، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در مؤسسه چتم هاوس، این قدرت‌های منطقه‌ای در تلاش‌اند روابط خود را با ایران نیز حفظ کنند. او می‌گوید آن‌ها خواهان جنگ منطقه‌ای دیگری نیستند و توان ایران را — هرچند تضعیف‌شده — در ایجاد بی‌ثباتی از طریق نیروهای نظامی خود و گروه‌های نیابتی‌اش در لبنان، عراق، یمن، خلیج فارس و سایر نقاط، محترم می‌شمارند.
«ایران در ضعیف‌ترین وضعیت خود از زمان حمله آمریکا به عراق قرار دارد، اما آن‌قدر ضعیف نیست که بی‌اهمیت شده باشد»، «سوزان مالونی»، کارشناس مسائل ایران و مدیر برنامه سیاست خارجی در مؤسسه بروکینگز، می‌گوید. «ایرانِ ضعیف‌تر برای کشورهای خلیج آسان‌تر است تا با آن تعامل کنند و نزدیکش نگه دارند، چون ایرانِ ناامید می‌تواند خطرناک‌تر هم بشود.»
مقام‌های اسرائیلی از ماه ژوئن هشدار داده‌اند که اگر ایران به تولید سلاح هسته‌ای نزدیک‌تر شود — اقدامی که تهران همواره انکار کرده — آماده‌اند دوباره به آن حمله کنند. اسرائیلی‌ها می‌دانند که برنامه هسته‌ای ایران آسیب دیده اما نابود نشده است، تا حدی به این دلیل که آقای ترامپ جنگ ژوئن را زودتر از آنچه اسرائیل می‌خواست پایان داد.
«اچ. اِی. هِلیر»، پژوهشگر ارشد در «مرکز پیشرفت آمریکا» در واشنگتن و «مؤسسه خدمات سلطنتی بریتانیا» در لندن، می‌گوید: «اسرائیل می‌خواهد مطمئن شود که برنامه هسته‌ای ایران مهار شده، و چون از مسیر مذاکره به این هدف نمی‌رسد، به‌گمان من قصد دارد دوباره حمله کند». «ایرانی‌ها در حال بازسازی‌اند، اما وقتی از حدی فراتر روند، اسرائیل دوباره حمله خواهد کرد.»
کشورهای عربی نیز مشتاق همکاری با آقای ترامپ هستند تا نوعی مهار بر اسرائیل اعمال شود؛ کشوری که پس از ویرانی غزه، حماس و حزب‌الله و وارد آوردن آسیب به ایران، جاه‌طلبی‌هایی برای تبدیل شدن به قدرت مسلط منطقه دارد. مقام‌های عرب در حال تشویق به ازسرگیری گفت‌وگوهای هسته‌ای میان ایران و ایالات متحده‌اند، اما فعلاً امید چندانی به نتیجه ندارند.
آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی روز سه‌شنبه گفت که دشمنی آمریکا با ایران ریشه‌دار است. او در سخنرانی‌ای به مناسبت سالگرد تسخیر سفارت آمریکا در تهران در ۴ نوامبر ۱۹۷۹ اظهار داشت: «ماهیت متکبرانه آمریکا چیزی جز تسلیم را نمی‌پذیرد.»
اظهارات او ظاهراً با هدف بستن راه هرگونه مذاکره جدید با ایالات متحده درباره برنامه هسته‌ای ایران ایراد شده بود.
هفته گذشته، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، گفت واشنگتن «شرایطی غیرقابل‌قبول و غیرممکن» مطرح کرده است، از جمله گفت‌وگوی مستقیم و توقف کامل و قابل‌راستی‌آزمایی غنی‌سازی اورانیوم در ایران. او بار دیگر گفت‌وگوی مستقیم و پایان دادن به غنی‌سازی را رد کرد.
اما او تکرار کرد که ایران همچنان تحت شرایطی خاص آماده گفت‌وگوهای غیرمستقیم است. این شرایط شامل تضمین عدم حملات نظامی یا فشارهای اقتصادی بیشتر و نیز پرداخت غرامت خسارت‌های جنگی است — خواسته‌هایی که واشنگتن حاضر به پذیرش آن‌ها نیست. عراقچی در گفت‌وگو با شبکه الجزیره همچنین اسرائیل را نسبت به «عواقب وخیم» هرگونه حمله بعدی هشدار داد.
به گفته واعظ، در پی این بن‌بست دیپلماتیک، بحثی در داخل ایران در جریان است درباره اینکه چه مسیری باید در پیش گرفته شود، هرچند گزینه‌های خوبی پیش روی کشور نیست. برخی مقام‌های ایرانی خواهان مصالحه و دستیابی به توافق با آقای ترامپ هستند. آنان استدلال می‌کنند که ایران حتی قادر به تأمین برق خود نیست و ادامه مقاومت، بازی در زمین اسرائیل است و ممکن است با فشارهای داخلی، به فروپاشی حکومت بینجامد.
او می‌گوید در مقابل، برخی دیگر خواهان رویارویی‌اند، چراکه باور دارند تعامل با ترامپ ممکن نیست — همان کسی که از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ خارج شد و بار دیگر ایران را با بمباران به نفع اسرائیل، آن‌هم در میانه مجموعه‌ای دیگر از مذاکرات هسته‌ای، خشمگین کرد.
اما به گفته واعظ، هر دو جناح بر این باورند که دور دیگری از رویارویی با اسرائیل اجتناب‌ناپذیر است. او افزود: «بنابراین کشور در حال دوچندان کردن آمادگی خود برای دور بعدی است، و می‌خواهد این رویارویی به نوعی موازنه تازه منجر شود که احساس ضعف ایران را از میان ببرد.»
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هفته گذشته به روزنامه «فایننشال تایمز» گفت که این نهاد بر این باور است که بخش عمده‌ای از ذخایر اورانیوم با غنای بالای ایران از جنگ جان سالم به در برده، اما بدون بازرسی، وضعیت آن نامشخص است. او برآورد کرد که ایران حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۶۰ درصد دارد، که نزدیک به سطح لازم برای تولید سلاح هسته‌ای است.
واعظ گفت در حال حاضر، تمرکز کشورهای عرب منطقه بر غزه است. هرچند ایرانِ هسته‌ای همچنان نگرانی آن‌هاست، اما سعودی‌ها در تلاش‌اند امنیت خود را از طریق پیمان دفاع متقابل با پاکستان — که در ماه سپتامبر امضا شد — تقویت کنند و همچنین امیدوارند تضمین‌های امنیتی از ایالات متحده دریافت کنند، مشابه آنچه قطر پس از بمباران رهبران حماس در خاک خود توسط اسرائیل به دست آورد؛ اقدامی که خشم آقای ترامپ را برانگیخت.
به گفته صنم وکیل، مواضع کشورهای منطقه دارای ظرایف خاصی است. برداشت از ضعف و عقب‌نشینی ایران به عنوان فرصتی دیده می‌شود تا تهران به‌طور رسمی‌تر از حمایت از نیروهای نیابتی‌اش عقب‌نشینی کند. او افزود کشورهای خلیج فارس در حال اندیشیدن به چشم‌انداز بلندمدت‌اند.
او گفت: «اکنون فرصتی برای مصالحه‌های بیشتر با ایرانی ضعیف‌تر و منزوی‌تر وجود دارد. اما همزمان نگرانی هست که در دور بعدی جنگ ایران و اسرائیل، ایران کمتر از گذشته خوددار باشد.»
—-
* استیون ارلانگر خبرنگار ارشد دیپلماسی نیویورک‌تایمز در اروپاست و در برلین مستقر است. او از بیش از ۱۲۰ کشور، از جمله تایلند، فرانسه، اسرائیل، آلمان و اتحاد جماهیر شوروی سابق گزارش تهیه کرده است.