سامیه نخول / خبرگزاری رویترز / ۹ نوامبر ۲۰۲۵
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در هفته‌های اخیر بارها از چشم‌انداز توافق عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل سخن گفته است. اما به نظر نمی‌رسد این امر در جریان سفر ولیعهد سعودی، محمد بن سلمان، به کاخ سفید در ماه جاری تحقق یابد.
برقراری روابط دیپلماتیک میان اسرائیل و عربستان پس از دهه‌ها دشمنی، می‌تواند معادلات سیاسی و امنیتی خاورمیانه را دگرگون کند و به احتمال زیاد، نفوذ آمریکا در منطقه را تقویت نماید.
ترامپ ماه گذشته گفته بود که امیدوار است عربستان «به زودی» به جمع کشورهای اسلامی دیگری بپیوندد که در چارچوب «توافقات ابراهیم» در سال ۲۰۲۰ روابط خود را با اسرائیل عادی کردند.
اما دو منبع خلیجی به رویترز گفته‌اند ریاض از طریق مجاری دیپلماتیک به واشنگتن اطلاع داده است که موضعش تغییری نکرده و تنها زمانی به این روند خواهد پیوست که بر سر نقشه راهی برای تشکیل کشور فلسطین توافق حاصل شود.
به گفته این منابع، هدف عربستان از این رویکرد، جلوگیری از اشتباهات دیپلماتیک و اطمینان از هم‌سویی کامل مواضع ریاض و واشنگتن پیش از هرگونه اعلام عمومی است. یکی از این منابع افزود هدف این است که پیش یا پس از گفت‌وگوهای کاخ سفید در ۱۸ نوامبر، هیچ‌گونه ابهام یا سوء‌تفاهمی پیش نیاید.
جاناتان پنیکاف، معاون پیشین رئيس اطلاعات ملی آمریکا در امور خاورمیانه، گفت: ولیعهد سعودی که به اختصار «ام‌بی‌اس» (MbS) خوانده می‌شود، «در آینده نزدیک تمایلی به هرگونه رسمی‌سازی روابط نخواهد داشت، مگر آنکه دست‌کم مسیر معتبری به سوی تشکیل کشور فلسطین وجود داشته باشد.»
پنیکاف که اکنون در اندیشکده شورای آتلانتیک در واشنگتن فعالیت می‌کند، افزود: محمد بن سلمان احتمالاً تلاش خواهد کرد از نفوذ خود بر ترامپ برای جلب «حمایت صریح‌تر و علنی‌تر از تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی» بهره گیرد.
اظهارات خوش‌بینانه ترامپ درباره توافقات ابراهیم
سفر هفته آینده محمد بن سلمان نخستین سفر او به واشنگتن از زمان قتل جمال خاشقجی در سال ۲۰۱۸ است؛ روزنامه‌نگار واشنگتن‌پست که از منتقدان ولیعهد بود و قتل او در کنسولگری سعودی در استانبول موجی از خشم جهانی برانگیخت. محمد بن سلمان هرگونه نقش مستقیم در این قتل را انکار کرده است.
امارات متحده عربی، بحرین و مراکش پیشتر روابط خود را با اسرائیل در چارچوب توافقات ابراهیم عادی کرده‌اند و ترامپ گفته است انتظار دارد این توافق‌ها به‌زودی گسترش یابد.
او در ۵ نوامبر گفت: «تعداد زیادی از کشورها اکنون در حال پیوستن به توافقات ابراهیم هستند و امیدواریم عربستان سعودی نیز به زودی به ما بپیوندد.» وی اما جدول زمانی مشخصی ارائه نکرد.
ترامپ در مصاحبه‌ای تلویزیونی که در ۱۷ اکتبر پخش شد نیز گفت: «امیدوارم عربستان سعودی وارد این روند شود و دیگران هم به دنبال آن بیایند. فکر می‌کنم وقتی عربستان وارد شود، همه وارد خواهند شد.»
اما توافق امارات، بحرین و مراکش با اسرائیل از موضوع تشکیل کشور فلسطینی عبور کرد و آن را در دستور کار خود قرار نداد.
دو منبع خلیجی به رویترز گفتند ریاض به واشنگتن اعلام کرده است هرگونه اقدام برای به رسمیت شناختن اسرائیل باید در قالب چارچوبی جدید انجام شود، نه صرفاً به عنوان ادامه‌ای بر توافق‌های پیشین.
برای عربستان سعودی ــ زادگاه اسلام و نگهبان دو مکان مقدس مکه و مدینه ــ به رسمیت شناختن اسرائیل صرفاً یک تحول دیپلماتیک نیست، بلکه مسئله‌ای عمیقاً حساس در حوزه امنیت ملی است که به حل یکی از قدیمی‌ترین و پیچیده‌ترین مناقشات منطقه گره خورده است.
چنین گامی در شرایطی دشوار است که بی‌اعتمادی عمومی اعراب به اسرائیل همچنان بالاست؛ به‌ویژه پس از شدت حملات نظامی این کشور در جنگ علیه گروه شبه‌نظامی فلسطینی حماس در نوار غزه، هرچند پس از حمله حماس به جنوب اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آتش‌بسی شکننده برقرار شد.
«منال رضوان»، مقام وزارت خارجه عربستان، خواستار خروج روشن و دارای جدول زمانی مشخص نیروهای اسرائیلی از غزه، استقرار نیروی بین‌المللی حافظ صلح، و بازگرداندن و توانمندسازی تشکیلات خودگردان فلسطین در این منطقه شده است.
او تأکید کرده است که این گام‌ها برای تشکیل کشور فلسطین ــ شرط اصلی ادغام منطقه‌ای و اجرای راه‌حل دوکشوری ــ ضروری است.
اما با توجه به مخالفت سرسخت «بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر اسرائیل با تشکیل کشور فلسطینی، به گفته منابع مطلع، عربستان در حال حاضر هیچ چشم‌انداز فوری برای برآوردن خواسته ترامپ مبنی بر عادی‌سازی روابط با اسرائیل نمی‌بیند.
مقام‌های سعودی می‌گویند پیشرفت در این زمینه به امتیازهایی بستگی دارد که نه واشنگتن و نه اسرائیل در حال حاضر آمادگی ارائه آن را ندارند.
ترامپ و ولیعهد سعودی آماده امضای پیمان دفاعی هستند
مقام‌های سعودی مصمم‌اند گفت‌وگوی میان ترامپ و محمد بن سلمان را بر همکاری‌های دفاعی و سرمایه‌گذاری متمرکز کنند، زیرا نگران‌اند که موضوع حساس و پرتنش عادی‌سازی روابط با اسرائیل بر دستور کار دیدار سایه بیفکند.
به گفته منابع مطلع، انتظار می‌رود در این دیدار، پیمان دفاعی مهمی نهایی شود که دامنه حمایت نظامی ایالات متحده از حاکم عملی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان را مشخص می‌کند و حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس را تثبیت خواهد کرد.
با این حال، دامنه این توافق نسبت به آنچه در ابتدا مطرح بود، کاهش یافته است.
دو منبع دیگر از کشورهای خلیج فارس و سه دیپلمات غربی گفته‌اند که این توافق دفاعی از سطح پیمان کامل و رسمی‌ای که عربستان زمانی در ازای عادی‌سازی روابط با اسرائیل خواستار تصویب آن در کنگره بود، پایین‌تر است.
این توافق که به‌طور کلی از سازوکاری مشابه با توافق ایالات متحده و قطر (که در سپتامبر از طریق فرمان اجرایی ایجاد شد) الگو گرفته است، همکاری‌ها را به حوزه فناوری‌های پیشرفته و صنایع دفاعی گسترش می‌دهد.
به گفته دو منبع خلیجی، ریاض بر درج بندهایی در این توافق پافشاری کرده است که به دولت‌های آینده آمریکا اجازه دهد در صورت تمایل، آن را به یک پیمان کامل تبدیل کنند — اقدامی برای تضمین تداوم توافقی غیرالزام‌آور که در برابر لغو احتمالی از سوی رؤسای‌جمهور بعدی آسیب‌پذیر است.
«این همان پیمانی نیست که عربستان می‌خواست؛ شاید آن را کامل ندانند، اما گامی رو به جلو و پلی به‌سوی پیمان کامل است»، دیوید ماکوفسکی، پژوهشگر مؤسسه واشنگتن و مدیر پروژه روابط عربی–اسرائیلی در این اندیشکده گفت.
به گفته منابع خلیجی و دیپلمات‌های غربی، ارتباط میان پیمان دفاعی، عادی‌سازی روابط با اسرائیل و تشکیل کشور فلسطین، معادله‌ای پیچیده از مذاکرات را شکل داده که در نتیجه آن، ریاض و واشنگتن تصمیم گرفته‌اند در غیاب پیشرفت در دو محور دیگر، به توافق دفاعی محدودتری بسنده کنند.
این منابع افزودند: چنین مصالحه‌ای می‌تواند در آینده، در صورت پیشرفت در روند عادی‌سازی روابط، به یک پیمان کامل تبدیل شود.
عبدالعزیز الصاغر، رئیس اندیشکده «مرکز پژوهش‌های خلیج» در عربستان، گفت: «مذاکرات سعودی–آمریکایی پس از تحولات غزه از ۷ اکتبر، دستخوش تغییرات اساسی در فضا و زمینه شده است.»
او افزود: «ارتباط مستقیم میان عادی‌سازی روابط با اسرائیل و تشکیل کشور فلسطینی همچنان وجود دارد، اما ریاض اکنون خواستار آن است که نیازهای امنیت ملی خود به‌صورت مستقل مورد توجه قرار گیرد.»
الصاغر تصریح کرد: «موضع عربستان روشن است: پاسخ‌گویی به نیازهای امنیت ملی پادشاهی می‌تواند موضع کلی آن را در قبال مسائل منطقه‌ای، از جمله حل‌وفصل مناقشه فلسطین و اسرائیل، شکل دهد.»
کاهش تهدید از سوی ایران
با توجه به تغییر موازنه‌های منطقه‌ای و موانع سیاسی در واشنگتن، چشم‌انداز دستیابی به یک پیمان دفاعی در سبک ناتو در حال حاضر دور از دسترس به نظر می‌رسد.
ایران، که زمانی اصلی‌ترین تهدیدی بود که ریاض را به‌سوی دریافت تضمین‌های الزام‌آور از آمریکا سوق می‌داد، در سال گذشته به‌دنبال حملات اسرائیل به زیرساخت‌های هسته‌ای و نظامی‌اش به‌شدت تضعیف شده است.
نیروهای نیابتی تهران — از جمله حزب‌الله در لبنان، حماس در غزه و حوثی‌ها در یمن — نیز ضربات سنگینی متحمل شده‌اند.
با کاهش فشار ایران، تمایل برای امضای پیمانی که نیازمند تأیید دوسوم اعضای کنگره باشد، کمتر شده است؛ به‌ویژه در شرایطی که هنوز عادی‌سازی روابط با اسرائیل به نتیجه نرسیده است.
دو منبع خلیجی گفتند چنین پیمانی احتمالاً همراه با شروطی خواهد بود، از جمله محدودیت‌هایی بر روابط اقتصادی و فناورانه فزاینده عربستان با چین — امری که تلاش ریاض برای حفظ توازن میان استقلال راهبردی و دریافت تضمین‌های امنیتی از آمریکا را پیچیده‌تر می‌کند.
به گفته این منابع، توافق فعلی شامل گسترش مانورهای مشترک نظامی، تعمیق همکاری میان شرکت‌های دفاعی آمریکایی و سعودی، و نیز ایجاد سازوکارهایی برای محدود کردن همکاری‌های نظامی–صنعتی عربستان با چین خواهد بود.
این توافق همچنین روند فروش تسلیحات پیشرفته آمریکایی به عربستان را تسریع می‌کند و موانع سیاسی و تأخیرهایی را که پیشتر مانع انجام چنین معاملات تسلیحاتی شده بود، دور خواهد زد.