زمان برای ایران رو به پایان است
جان گمبریل / خبرگزاری آسوشیتدپرس / ۲۳ اکتبر ۲۰۲۵
با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، اقتصاد ایران بیش از پیش به ورطهٔ رکود و زیان فرو رفته است. با این حال، نظام حاکم تاکنون هیچ اقدام عمده‌ای برای توقف این سقوط، از سرگیری مذاکرات حیاتی هسته‌ای با غرب، یا آماده‌سازی کامل برای احتمال درگیری‌های بیشتر با اسرائیل و ایالات متحده انجام نداده است.
در گذشته، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ۸۶ سالهٔ جمهوری اسلامی، از مزایای «صبر راهبردی» تهران در مواجهه با دشمنان سخن می‌گفت. اما اکنون نگرانی‌ها افزایش یافته که این صبر به نوعی فلج سیاسی و بی‌عملی بدل شده است؛ به‌ویژه در شرایطی که شرکای ایران در آنچه خود «محور مقاومت» می‌نامد، متحمل خسارت‌های سنگینی شده‌اند و نشانه‌ای از حمایت مادی چین یا روسیه دیده نمی‌شود.
خامنه‌ای در شهریورماه هشدار داد: «یکی از آسیب‌ها و خطراتی که کشور را تهدید می‌کند، همین وضعیت نه جنگ و نه صلح است که خوب نیست.»
با این حال، هیچ اقدامی برای تغییر این وضعیت انجام نشده است. مردم ایران خود از احتمال آغاز دوبارهٔ جنگ هراس دارند و هر حادثهٔ صنعتی یا آتش‌سوزی، به منبعی تازه برای نگرانی تبدیل می‌شود. در همین حال، آنان شاهد آب رفتن پس‌اندازهای خود هستند؛ زیرا ارزش ریال در برابر دلار آمریکا به پایین‌ترین سطح تاریخی رسیده است.
علی عبدالله خانی، تحلیلگر دفتر امور راهبردی ریاست‌جمهوری، در گفت‌وگویی با وب‌سایت «نورنیوز» در مهرماه گفت: «حتی اگر بپذیریم احتمال وقوع جنگ دوم وجود دارد، شیوهٔ درست ادارهٔ کشور این نیست که افکار عمومی را با هشدارهای پی‌درپی هر چند روز یک‌بار در اضطراب دائمی نگه داریم. چنین سیاستی کشور را در وضعیت دائمی بحران قرار می‌دهد؛ وضعیتی که در آن، همواره چنین می‌نماید که ممکن است هر لحظه جنگی آغاز شود و در نتیجه، تمام ظرفیت‌های مدیریتی و سیاسی صرف مقابله با یک درگیری فرضی و خیالی می‌شود.»
تلاش ایران برای بی‌اثر نشان دادن تحریم‌ها
ماه گذشته، سازمان ملل متحد تحریم‌هایی را علیه ایران بازگرداند، اما تهران کوشیده است اثر آن‌ها را کم‌اهمیت جلوه دهد یا حتی ادعا کند که چنین تحریم‌هایی اساساً وجود ندارند. این تحریم‌ها به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ بازمی‌گردند و از طریق سازوکاری که دیپلمات‌ها آن را «مکانیسم بازگشت خودکار» (snapback) می‌نامند، دوباره فعال شده‌اند.
ایران، چین و روسیه در بیانیه‌ای سه‌جانبه که در پایان هفته منتشر شد، این اقدام را از نظر حقوقی و رویه‌ای «معیوب و غیرقانونی» خواندند.
با این حال، در حالی‌که چین و روسیه اعلام کرده‌اند این تحریم‌ها را اجرا نخواهند کرد، ایالات متحده، کشورهای اروپایی و چند دولت دیگر در حال اجرای آن‌ها هستند.
برخی از این تدابیر بسیار قدیمی‌اند؛ از جمله تحریم‌هایی علیه سردار قاسم سلیمانی، فرماندهٔ نیروی قدس سپاه پاسداران، که در نخستین دورهٔ ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در سال ۲۰۲۰ در حملهٔ پهپادی آمریکا در بغداد کشته شد.
اما تحریم‌های اصلی بانک مرکزی ایران و صادرات نفت را هدف گرفته‌اند — دو منبع حیاتی ارز خارجی برای دولت. این تحریم‌ها می‌توانند به توقیف محموله‌های نفت خام ایران در دریا بینجامند؛ اقدامی که در گذشته نیز گاه به رویارویی مستقیم با تهران منتهی شده است.
شکاف درون حاکمیت
در جریان جنگ ماه ژوئن، اسرائیل شماری از فرماندهان ارشد ارتش و سپاه پاسداران ایران را هدف قرار داد. سپاه نهادی است که تنها به رهبر جمهوری اسلامی پاسخ‌گوست و زرادخانه‌ای از موشک‌های بالستیک در اختیار دارد. از آن زمان، ایران هیچ رژهٔ نظامی بزرگی برگزار نکرده و تنها مانورهایی محدود در دریا انجام داده است — احتمالاً از بیم آنکه اهداف وسوسه‌برانگیزی در برابر اسرائیل فراهم شود.
انتقادها به‌تدریج از درون ساختار حاکمیت سر برآورده است؛ ساختاری که در دوران خامنه‌ای به مجموعه‌ای از جناح‌ها و نهادهای رقیب بدل شده که اغلب مأموریت‌های مشابهی دارند.
عکس: وحید سالمی / خبرگزاری آسوشیتدپرس
علی شمخانی، مشاور ارشد رهبر جمهوری اسلامی که در جریان جنگ از حملهٔ اسرائیل جان سالم به در برد، در ویدئویی آنلاین گفت که حملات ایران علیه اسرائیل در سال ۲۰۲۴ «به نتایج مورد نظر تهران دست نیافت» — اعترافی نادر از سوی یکی از مقامات بلندپایه به ضعف دقت در زرادخانهٔ موشکی‌ای که همواره مایهٔ مباهات نظام معرفی می‌شده است.
او حتی پا را فراتر گذاشت و به‌صراحت دربارهٔ احتمال پیگیری برنامهٔ تسلیحات هسته‌ای سخن گفت — موضوعی که جمهوری اسلامی سال‌ها آن را رد کرده، هرچند غرب و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی معتقدند ایران تا سال ۲۰۰۳ برنامه‌ای سازمان‌یافته برای ساخت سلاح هسته‌ای داشته است.
شمخانی گفت: «اکنون که این مسئله روشن شده، ایران باید این توانایی را برای خود توسعه می‌داد.»
اما پس از این اظهارات، او هدف حمله‌ای رسانه‌ای قرار گرفت؛ ویدئویی از مراسم ازدواج دخترش منتشر شد که در آن بی‌حجاب و با لباس عروسی دارای یقهٔ باز دیده می‌شد — صحنه‌ای که از سوی جریان‌های تندرو به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت. این جریان‌ها در ماه‌های اخیر خواستار آغاز موج تازه‌ای از برخورد با زنان به‌دلیل بی‌حجابی شده‌اند.
در همین حال، حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را امضا کرد، انتقاد از تندروها را شدت بخشیده و در تلاش است روحانیان هم‌فکر خود را در شهر قم، مرکز اصلی حوزهٔ علمیهٔ شیعه، گرد آورد. هم‌زمان، شمار اعدام‌ها در ایران به بالاترین سطح طی چند دههٔ گذشته رسیده است.
سکوت حکومت در برابر بحران اقتصادی
در این میان، حکومت در برابر آشفتگی اقتصادی ناشی از فشار بر نرخ ارز، سیاست‌های مالی انبساطی و تحریم‌ها، عمدتاً سکوت اختیار کرده است. صندوق بین‌المللی پول این هفته اعلام کرد که نرخ تورم سالانه در ایران تا پایان سال به حدود ۴۵ درصد خواهد رسید — رقمی که بیش از پیش پس‌اندازهای اندک مردم را می‌بلعد و قدرت خریدشان را تحلیل می‌برد.
خامنه‌ای گفت‌وگو با غرب را متوقف کرد
آیت‌الله خامنه‌ای خود در مرکز این بحران قرار دارد، در حالی که هیچ جانشین روشنی برای او دیده نمی‌شود. حضور عمومی و فعالیت‌های رسانه‌ای او از زمان جنگ کاهش یافته و انتشار سخنرانی‌هایش با تأخیر انجام می‌شود — اقدامی که به نظر می‌رسد به دلایل امنیتی و برای جلوگیری از هدف قرار گرفتن احتمالی توسط اسرائیل صورت می‌گیرد.
با وجود این، در شرایطی که گفت‌وگو با ایالات متحده و کشورهای اروپایی می‌تواند راهی برای خروج از بحران‌های ایران باشد، خامنه‌ای به‌شدت تأکید دارد که مذاکرات امکان‌پذیر نیست. او درست در زمانی سخنرانی کرد که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد عازم نیویورک بودند؛ سخنانی که عملاً مانع از برقراری تماس مستقیم میان آنان و طرف‌های غربی شد.
عراقچی پیش از این نشست، در گفت‌وگو با خبرگزاری دولتی ایرنا در مردادماه گفت:
«وقتی تصمیمی گرفته شد، همه باید از آن تبعیت کنند — چه با آن موافق باشند، چه نباشند.»
خامنه‌ای نیز در سخنرانی روز دوشنبه خود در جمع ورزشکاران، ضمن ادامهٔ حملات لفظی به رئیس‌جمهور آمریکا تأکید کرد که ایران «تسلیم زورگویی نخواهد شد.»
او گفت: «ترامپ به خود می‌بالد که گویا ‘صنعت هسته‌ای ایران را بمباران و نابود کرده است.’ بسیار خوب — بگذار در همان خیال زندگی کند.»
اما در حال حاضر، به نظر نمی‌رسد زمان به نفع ایران باشد.
—-
* جان گمبریل مدیر دفتر خبر آسوشیتدپرس برای حوزهٔ خلیج فارس و ایران است. او از زمان پیوستن به این خبرگزاری در سال ۲۰۰۶ از همهٔ کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، ایران و دیگر مناطق جهان گزارش داده است.