بر پایهٔ تحقیقات خبرگزاری رویترز، دولت اسد طی دو سال عملیاتی پنهانی ترتیب داد تا هزاران جسد را از یکی از بزرگ‌ترین گورهای دسته‌جمعی شناخته‌شده در سوریه به محلّی محرمانه در قلب صحرایی دورافتاده منتقل کند. این محل محرمانه بیش از یک ساعت با دمشق فاصله دارد.
این توطئه که توسط نیروهای نظامی بشار اسد برای نبش گور جمعی در قطیفه و ایجاد گوری عظیم دیگر در صحرای خارج از شهر دمیر انجام شد، تاکنون علنی نشده بود.
برای کشف محل گور دمیر و جزئیات این عملیات گسترده، رویترز با ۱۳ فرد دارای اطلاع مستقیم از روند دو سالهٔ انتقال تماس گرفته، اسناد رسمی را که مرتبطان در اختیار داشتند بررسی و صدها تصویر ماهواره‌ای از هر دو محل دفن طی چند سال گذشته تحلیل کرده است.
این عملیات با نام «طرح جابجایی زمین» از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ انجام شد. شاهدان گفته‌اند هدف از این اقدام، پنهان کردن جنایت‌های حکومت اسد و بهبود چهره آن در عرصه جهانی بود.
رویترز روز سه‌شنبه ۱۴ اکتبر، نتایج این تحقیق را به اطلاع دولت احمد الشّرع رسانده است. دولت تا لحظهٔ انتشار این گزارش پاسخی نداده است.
به‌منظور جلوگیری از دست‌کاری احتمالی، محل دقیق گور دمیر در این گزارش فاش نمی‌شود. گزارش تفصیلی ویژهٔ بعدی رویترز، جزئیات بیشتری از اجرای این عملیات پنهانی و نحوهٔ کشف آن را منتشر خواهد کرد.
رویترز دریافته است گور جمعی در صحرای دمیر، با دست‌کم ۳۴ خندقی که مجموعاً دو کیلومتر طول دارند، از بزرگ‌ترین گورهای ایجادشده در جریان جنگ داخلی سوریه به شمار می‌رود. بنا به روایت شاهدان و اندازه محلّ دفن، احتمال می‌رود ده‌ها هزار نفر در آنجا مدفون باشند.
دفن اجساد در قطیفه از حدود سال ۲۰۱۲، هم‌زمان با آغاز جنگ داخلی سوریه، آغاز شد. به گفتهٔ شاهدان، اجساد شامل سربازان و زندانیانی بود که در زندان‌ها و بیمارستان‌های نظامی دیکتاتور جان باخته بودند.
فعالان سوری در سال ۲۰۱۴ با انتشار تصاویری از قطیفه، وجود این گور و موقعیت تقریبی آن در حومه دمشق را افشا کردند. بعدها محل دقیق آن در جریان شهادت‌های دادگاهی و گزارش‌های رسانه‌ای آشکار شد.
به گفتهٔ افراد دخیل، از فوریه ۲۰۱۹ تا آوریل ۲۰۲۱، تقریباً چهار شب در هفته، شش تا هشت کامیون حامل خاک و بقایای انسانی از قطیفه به سمت صحرای دمیر حرکت می‌کرد. رویترز نتوانست تأیید کند آیا اجسادی از مناطق دیگر نیز به این محل منتقل شده بود یا خیر، و سندی مستقیم درباره «طرح جابجایی زمین» یا گورهای جمعی نیافت.
تمام افرادی که در این عملیات حضور داشتند، بوی تعفن ناشی از اجساد را به‌خوبی به یاد دارند؛ از جمله دو راننده کامیون، سه مکانیک، یک راننده بولدوزر و یک افسر پیشین گارد ریاست‌جمهوری اسد که از ابتدای انتقال درگیر بوده است.
بشار اسد که هم‌اکنون در روسیه به سر می‌برد، و شماری از افسران نظامی که طبق شهادت‌ها در این عملیات نقش کلیدی داشتند، برای اظهارنظر در دسترس نبودند. پس از سقوط رژیم در اواخر سال گذشته، اسد و بسیاری از یارانش از کشور گریختند.
یکی از افسران سابق گارد ریاست‌جمهوری گفت ایده انتقال اجساد در اواخر سال ۲۰۱۸ شکل گرفت، زمانی که اسد در آستانه پیروزی در جنگ داخلی سوریه بود و تلاش داشت مشروعیت بین‌المللی خود را بازپس گیرد. به گفتهٔ او، در آن زمان، اسد متهم به بازداشت هزاران سوری بود، اما هیچ نهاد مستقل داخلی یا بین‌المللی به زندان‌ها یا گورهای جمعی دسترسی نداشت.
دو راننده و آن افسر به رویترز گفتند فرماندهان نظامی به آنان دستور داده بودند هدف از این انتقال «پاکسازی گور قطیفه و پنهان کردن شواهد کشتار جمعی» است.
در زمان سقوط اسد، همهٔ ۱۶ خندقی که رویترز در قطیفه مستند کرده بود، به‌طور کامل خالی شده بودند.
به گفتهٔ سازمان‌های حقوق بشری سوری، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در دستگاه امنیتی دیکتاتور سرنگون‌شده ناپدید شده‌اند و باور می‌رود در ده‌ها گور دسته‌جمعی دفن شده باشند. کاوش منظم و تحلیل‌های دی‌ان‌ای می‌تواند در شناسایی و روشن‌کردن سرنوشت آنان مؤثر باشد و یکی از زخم‌های عمیق جامعه سوریه را التیام بخشد.
با این حال، به‌دلیل فقدان منابع و امکانات در سوریه، حتی گورهای دسته‌جمعی شناخته‌شده نیز بیشتر در وضعیت متروک و حفاظت‌نشده باقی مانده‌اند. با وجود درخواست‌های مکرر خانواده‌های ناپدیدشدگان، رهبران جدید کشور که در دسامبر قدرت را به دست گرفتند، تاکنون هیچ سندی درباره هویت افراد دفن‌شده منتشر نکرده‌اند.
رائد الصالح، وزیر مدیریت بحران و وضعیت‌های اضطراری سوریه، گفته است حجم بالای قربانیان و ضرورت بازسازی نظام قضایی، مانع این کار است. «کمیسیون ملی افراد مفقود سوریه» اعلام کرده در حال ایجاد بانک دی‌ان‌ای و سامانه دیجیتال متمرکز برای خانواده‌های مفقودان است و بر ضرورت آموزش متخصصان پزشکی قانونی و آزمایش‌های ژنتیکی تأکید کرده است.
الصالح در گفت‌وگو با وب‌سایت نیمه‌رسمی «الوطن» در اواخر اوت گفت: «تا زمانی که مادرانی در انتظار یافتن مزار فرزندان، همسرانی در جست‌وجوی مزار شوهران و کودکانی در پی مزار پدران خود باشند، این زخم همچنان باز خواهد ماند.»
محمد العبدالله، مدیر «مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه» که در زمینه شناسایی مفقودان و بررسی جنایات جنگی فعالیت می‌کند، در واکنش به یافته‌های رویترز گفت انتقال بی‌نظم اجساد از قطیفه به دمیر فاجعه‌ای برای خانواده‌های داغ‌دیده است.
او افزود: «جمع‌آوری بقایای اجساد برای بازگرداندن پیکرهای کامل به خانواده‌ها کاری بسیار دشوار خواهد بود.» العبدالله تأسیس کمیسیون پی‌گیری مفقودان از سوی دولت جدید را گامی مثبت دانست، اما افزود: «این کمیسیون حمایت سیاسی دارد، اما هنوز از منابع و تخصص کافی برخوردار نیست.»
رانندگان، مکانیک‌ها و دیگر افرادی که در عملیات انتقال مشارکت داشتند، گفتند هرگونه افشاگری در آن زمان به قیمت جانشان تمام می‌شد.
یکی از رانندگان اظهار داشت: «هیچ‌کس جرأت سرپیچی نداشت، وگرنه خودش هم در همان گورها دفن می‌شد.»
مگی مایکل، فِراس دَلَتی، رایان مک‌نیل و خلیل اشاوی / خبرگزاری رویترز / ۱۴ اکتبر ۲۰۲۵