ناپدید کردن کودکان زندانیان سیاسی در رژیم اسد
بی‌بی‌سی فارسی
ریم کری و دخترعمویش لاما، ده‌ها عکس را که روی میز پخش شده جستجو می‌کنند. اینها تصاویر کودکان گم شده هستند و لاما فکر می کند یکی از عکس‌ها شبیه کریم، پسر گمشده ریم است.
در سال ۲۰۱۳ در جریان جنگ داخلی سوریه، کریم دو سال و نیم داشت که همراه پدرش ناپدید شد. او یکی از بیش از ۳۷۰۰ کودکی است که از زمان سقوط حکومت مستبد اسد در ۱۰ ماه پیش، هنوز مفقود هستند. کریم باید ۱۵ سال داشته باشد.
مردی که پشت میز نشسته مدیر جدید لحن الحیات، یک پناهگاه کودکان سوری است که اسما اسد، بانوی اول سابق، در سال ۲۰۱۳ به تاسیس آن کمک کرد. او یکی از عکس‌هایی که این دو زن انتخاب کرده‌اند را با عکس دو سالگی کریم مقایسه می‌کند و می‌پرسد: «چشم‌هایش سبز است؟» پاسخ می‌دهند: «بله»
مرد با خود فکر می‌کند: «خط رویش موهای سرش...، شباهت‌هایی وجود دارد اما...» صدایش محو می‌شود. این کار خیلی دشوار و بزرگ است.
«لحن الحیات» یکی از چند مرکز مراقبت از کودکان سوری برای نگهداری از کودکانی است که والدین آنها در طول جنگ داخلی ۲۰۱۱-۲۰۲۴ توسط حکومت دستگیر شدند.
دولت به جای سپردن این کودکان به بستگانشان، آنها را به پرورشگاه‌ها فرستاد تا به عنوان اهرم فشار علیه مخالفانش مورد استفاده قرار دهد. در برخی موارد، کودکان به دروغ به عنوان یتیم ثبت می‌شدند یا هویت آنها تغییر داده می‌شد که پیدا کردن آنها را - چه در آن زمان و چه حالا - دشوارتر کند.
در ماه دسامبر سال گذشته که حکومت اسد به طور ناگهانی سقوط کرد، روزنامه‌نگاران، فعالان حقوق کودک و خانواده‌ها به منابع اطلاعات، مکان‌ها و اسنادی دسترسی یافتند که تحت چند دهه حکومت اسد غیرقابل تصور بود. سرویس جهانی بی‌بی‌سی با سازمان تحقیقات رسانه‌ای «لایت‌هاوس ریپورتز» و پنج رسانه دیگر همکاری کرده است تا پایگاهی از داده‌های متعلق به ۳۲۳ کودک را تشکیل دهد که رژیم سوریه با فرستادن آنها به شبکه پرورشگاه‌ها، آنان را از بستگانشان پنهان کرده بود. ما این کار را با بررسی و تایید هزاران سند فاش و جمع‌آوری شده به انجام رساندیم.
تجزیه و تحلیل این سوابق نشان می‌دهد که یتیم‌خانه‌هایی که بیش از هر نهاد دیگری این گروه از کودکان را پذیرفته بودند توسط یک موسسه خیریه مستقر در اتریش به نام «دهکده‌های بین‌المللی کودکان اس‌او‌اس» اداره می‌شدئد. این سازمان در بیش از ۱۳۰ کشور فعالیت دارد و سالانه حدود ۱/۶ میلیارد یورو (۱/۹ میلیارد دلار) از جمله از سازمان ملل، دولت‌های اروپایی و کمک‌های شخصی به دست می‌آورد.
ما با بیش از ۵۰ نفر از کارکنان این سازمان که تصمیم به افشاگری گرفتند صحبت کردیم. چندین نفر از آنان گفتند که بیشترین سمت‌های ارشد این سازمان در سوریه به طور مستقیم توسط کاخ اسد و اسما اسد تعیین می‌شد. اسما اسد که همراه همسرش بشار به دلیل نقض حقوق بشر توسط اتحادیه اروپا و بریتانیا تحریم شده بودند نقشی تاثیر گذار در این سازمان داشتند.
همچنین به ما گفته شد که این موسسه خیریه برای دریافت بودجه بیشتر، «هر کودکی را صرف‌نظر از شرایطش به اینجا می‌آورد.»
سازمان دهکده‌های بین‌المللی کودکان در پاسخ به سئوال ما در این مورد، گفته است که «ما برای افزایش تعداد کودکان یتیم پاداش مالی نمی‌دهیم» و هرگونه ارتباط رسمی بین این موسسه خیریه و خانواده اسد را تکذیب کرد.
در عین حال، دهکده‌های بین‌المللی کودکان اس‌او‌اس، پس از تحقیقات درون‌سازمانی اذعان کرده است که بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ شعبه این سازمان در سوریه ۱۴۰ کودک را بدون مدارک لازم پذیرفته است. این سازمان اعلام کرده است که سرویس‌های اطلاعاتی یا وزارت امور اجتماعی سوریه بعدا ۱۰۴ نفر از این کودکان را از سازمان پس گرفتند و سازمان از محل نگهداری فعلی آنها اطلاعی ندارد.
این سازمان همچنین اعلام کرده است که از سال ۲۰۱۸ پذیرش فرزندان بازداشت‌شدگان سیاسی را متوقف کرده است.
اما ما مدارکی را مشاهده کرده‌ایم که نشان می‌دهد انتقال این قبیل کودکان به دهکده بین‌المللی کودکان در سوریه تا سال ۲۰۲۲ ادامه داشته است.
ما درباره موسسه اس‌او‌اس ثابت کرده‌ایم که:
🔹 در مواردی که دولت اسد یا سرویس‌های اطلاعاتی سوریه از این سازمان می‌خواستند که کودکان را به آنها بازگردانند، سازمان در مورد اینکه بعد از آن قرار است چه کسی از آنها مراقبت کند، تحقیق نمی‌کرد.
🔹 کودکانی را می‌پذیرفت که می‌دانست هویت واقعی آنها را تغییر داده‌اند و در یک مورد، خود موسسه به کودکی که تحت مراقبت خود بود نام رسمی متفاوتی داد.
🔹 از دستورالعمل‌های نهادهای اطلاعاتی سوریه در این زمینه تبعیت می‌کرد. این که به اقوام کودکان اجازه ملاقات داده نشود و حق حضانت یا اطلاعاتی در مورد این کودکان در اختیار آنها قرار نگیرد.
🔹 ممنوع کرد که کارکنان عکس خانواده کودکان را به آنها نشان دهند یا درباره خانواده‌شان با آنها صحبت کنند.
🔹 از زمان سقوط رژیم، در تعامل با مادرانی که به دنبال اطلاعاتی بوده‌اند که بتواند به آنها در یافتن فرزندانشان کمک کند، این سازمان یا به کندی عمل کرده یا ابدا همکاری نکرده است.
سازمان دهکده‌های بین‌المللی کودکان به ما گفته است: «ما از اینکه کودکان به زور از خانواده‌هایشان جدا شدند و خانواده‌ها سال‌ها از محل نگهداری فرزندانشان بی‌اطلاع ماندند عمیقا متاسفیم. چنین وضعیتی هرگز نباید اتفاق می‌افتاد و ما متعهد هستیم که از تحقیقات مستقل خود درس بگیریم تا اطمینان حاصل کنیم که در آینده بهتر عمل خواهیم کرد.»
بنوا پیوت، مدیرعامل موقت این سازمان، در مصاحبه‌ای با ما افزود که این موسسه خیریه از دستورات دولت سوریه در زمان اسد که او آن را «نظام ارعاب» نامید، پیروی می‌کرده است.
دفتر سازمان دهکده‌های بین‌المللی کودکان در بریتانیا، روز پنجشنبه پس از انتشار این گزارش در بیانیه‌ای گفت از «حجم اتهامات مطرح شده علیه دهکده‌های بین‌المللی کودکان اس‌او‌اس در سوریه وحشت‌زده شده است.»
بسیاری از والدین هنوز نمی‌دانند برای فرزندانشان چه اتفاقی افتاده است. باتلاق پرونده‌های مفقود شده و جعلی برای کودکان گمشده سوریه به این معنی است که مادران و پدران بازمانده برای یافتن هرگونه اطلاعاتی درباره آنها بین موسسات و ادارات مختلف سرگردان هستند.
ریم هم در جستجوی پسرش، کریم، همین وضعیت را دارد.
برای او غیرممکن است که بفهمد آیا کریم توسط موسسه دهکده بین‌المللی کودکان پذیرش شده یا به موسسه‌های دیگر مسئول پذیرش فرزندان بازداشت شدگان رژیم اسد منتقل شده است. اما او با توجه به ثروتمند بودن شوهرش که باعث می‌شد از سوی رژیم بی‌پول اسد در خطر باشد، و این واقعیت که در سال ۲۰۱۶ در زندان دیده شده بوده، این احتمال مطرح است که او بازداشت شده و به همین دلیل فرزندش به یتیم‌خانه منتقل شده باشد.
ریم قبل از اینکه ببیند جستجویش در لحن الحیات بی نتیجه است، به وزارت امور اجتماعی سوریه مراجعه کرده بود. در آنجا به او گفتند که وزیر، خارج از کشور است، مدیر مسئول پرونده افراد گمشده در تعطیلات است و در نهایت کار روی وضعیت کودکان گمشده به یک اداره امنیتی در طبقه پنجم وزارتخانه منتقل شده است.
ریم به همراه یک گروه فیلمبرداری بی‌بی‌سی به این طبقه رفت. با وجود داشتن مجوز، فورا به ما گفته شد که فیلمبرداری را متوقف کنیم و وزارتخانه از دادن هرگونه کمک بیشتر به ریم خودداری کرد.
در ماه مه، این وزارتخانه اعلام کرد که تحقیقات جدیدی را در مورد سرنوشت کودکان گمشده در رژیم قبلی به جریان انداخته است. اما این وزارتخانه کارکنان و منابع محدودی دارد و وظیفه بررسی هزاران سند بر عهده تعداد محدودی از افراد داوطلب است و هنوز هیچ یافته‌ای منتشر نشده است.
ریم سپس از یک پرورشگاه دیگر که برای پذیرش کودکان همسن کریم شناخته شده است، مراجعه کرد. او عکس پسرش را که در تلفن همراهش داشت به مدیر موسسه نشان داد.
زن سرش را به آرامی تکان داد و پاسخ منفی داد. چشمان ریم پر از اشک شد. نمونه‌ای نادر از شکستن خونسردی او.
ریم در نهایت به دفتر دهکده‌های بین‌المللی کودکان در سوریه رفت که تا همین اواخر توسط سمر دعبول، دختر یکی از دستیاران نزدیک اسد، اداره می‌شد. خانم دعبول انکار کرده است که پیوندهای خانوادگی او بر کارش تاثیر داشته است.
ریم و خویشاوندش (راست) عکس‌های کودکان در مرکز لحن الحیات را جستجو می‌کنند به این امید که یکی از عکس‌ها شبیه پسرش باشد
از ریم تاریخ تولد کریم پرسیده شد، اما او توضیح داد که با توجه به تغییر مکرر سوابق شخصی کودکان، ممکن است این اطلاعات فایده‌ای نداشته باشد. در عوض، او درخواست کرد عکس‌های کودکانی را که به این موسسه سپرده شده بودند ببیند، اما موسسه با استناد به حفظ حریم خصوصی، با این درخواست مخالفت کرد.
چند هفته بعد، او ایمیلی از دهکده‌های بین‌المللی کودکان دریافت کرد که اطلاع می‌داد این موسسه خیریه ظرف شش ماه به او پاسخ خواهد داد و توصیه شد که او مستقیماً با شعبه سازمان در سوریه - یعنی همان‌جایی که به تازگی به آن مراجعه کرده بود - تماس بگیرد.
والدین دیگری که با آنها صحبت کردیم به ما گفتند که ماه‌ها پس از تماس با این موسسه، هنوز منتظر پاسخ هستند.
از بنوا پیوت، مدیرعامل موقت دهکده‌های بین‌المللی کودکان، پرسیدیم که چرا اسناد وزارت امور اجتماعی سوریه حاکی از آن است که کودکان تا سال ۲۰۲۲ همچنان به این موسسه منتقل می‌شدند.
او گفت که کارکنان موسسه در وین از این موضوع «اطلاع» نداشتند و افزود که تحقیقات مستقل در مورد کودکانی که «به اجبار در اختیار [موسسه] قرار گرفته‌اند... می‌تواند به کشف حقیقت منجر شود.»
او گفت که این تحقیقات آغاز شده است و موسسه، یافته‌های به دست آمده را بررسی خواهد کرد.
ما یادآور شدیم که این موسسه هنوز در سایر کشورها با حکومت‌هایی ناقض حقوق بشر فعالیت دارد. آقای پیوت تاکید کرد که موسسه به شعبه‌ها و اعضای خود توصیه کرده است که «اگر [کودکانی] به دلایل ناموجه از خانواده‌هایشان جدا شده‌اند، آنها را نپذیرید.»
وی افزود: «ما اطمینان حاصل می‌کنیم که پذیرش کودکان در برنامه ما با معیارهای استانداردهای بین‌المللی منطبق باشد.»
بیش از ۵۰ کارمند سابق و فعلی این موسسه خیریه - از جمله چهار مدیر ارشد دفتر مرکزی آن در وین – با بی‌بی‌سی و همکاران آن در این تحقیقات صحبت کرده‌اند. آنها تصویری ترسیم کرده‌اند که نشان می‌دهد، موسسه به افشاگران متعددی که در مورد پذیرش فرزندان بازداشتی‌ها اطلاع داده بودند هیچ واکنشی نشان نداده یا بسیار کند عمل کرده است.
یکی از مدیران ارشد سابق موسسه که مانند سایر افرادی که با آنها صحبت کردیم، خواست ناشناس بماند، گفت: «وقتی دهکده‌های بین‌المللی کودکان شعبه سوریه این موضوع را با دفتر مرکزی مطرح کرد... مدیران ارشد نمی‌خواستند جزئیات را بدانند و به ترتیب، از اقدام و پذیرش مسئولیت طفره رفتند.»
یکی دیگر از اعضای ارشد موسسه گفت که فشار برای رسیدگی به «مسائل مربوط به تدابیر مربوط به حفاظت و مقابله با ناکامی‌ها» باید از «پایین به بالا» باشد.
این افراد افزودند: «در موسسه، دستور‌العمل‌ها و رویه‌های متعددی برای حفاظت از کودکان پیش‌بینی شده است اما در سطح بین‌المللی، منابع و نیروی لازم برای بررسی و اعمال این ضوابط وجود ندارد.»
و رئیس سابق یکی از پرورشگاه‌های موسسه سوریه ادعا کرد که تصمیم موسسه در مورد اینکه چه کسی را بپذیرد تحت تاثیر ملاحظات مبتنی بر اهداف بودجه قرار داشته است. او گفت «تیم‌های امنیت، پذیرش و بازپیوند استانداردهای بسیار ضعیفی داشتند.»
این رئیس سابق افزود: «سازمان دهکده‌های بین‌المللی کودکان یک هدف تعیین شده برای میزان جذب کمک از اهداکنندگان داشت. در ابتدا، آنها به آن هدف نرسیدند، بنابراین شروع به پذیرش همه کودکان می‌کردند تا شمار پذیرفته شدگان به تعداد مورد نیاز برسد و هدف بودجه برآورده شود.»
برخلاف ریم، پس از سقوط رژیم اسد، فرزندان امامه غبیس به او ملحق شده‌اند. اما او می‌گوید در دو سال اول از سه سالی که به دلیل فعالیت‌های بشردوستانه برادرش زندانی بود، هیچ اطلاعی از محل نگهداری آنها نداشت.
موسسه دهکده‌های بین‌المللی کودکان در سوریه سرپرستی دو دخترش لیلا و لیان، چهار و هشت ساله، را گرفته بود.
امامه می‌گوید که نمی‌تواند این موسسه خیریه را به خاطر تجربیات تلخ فرزندانش ببخشد، تجربیاتی که بسیاری از آنها را خانواده‌های کودکان دیگری که در مورد این موسسه با آنها صحبت کرده‌ایم، تکرار کرده‌اند.
او می‌گوید اقوامش سعی کردند با دخترانش تماس بگیرند، اما به آنها گفته شد که برقراری تماس «ممنوع» است. او اضافه می‌کند که دختران اجازه نداشتند درباره اعضای خانواده‌شان صحبت کنند یا عکس آنها را ببینند. و لیلا می‌گوید که یک بار، وقتی خیلی دلتنگ خانواده‌اش بود، یکی از کارکنان موسسه عکس‌های مادرش را در فیس‌بوک به او نشان داد، هرچند این کار رسما «ممنوع» بود.
وقتی دختران امامه به مادرشان ملحق شدند، به او گفتند که موسسه خیریه نام‌هایشان را تغییر داده است.
امامه می‌گوید: «لیلا به من گفت که به او گفته بودند اگر کسی نامش را پرسید، باید بگوید که اسمش لیلا مصعب است.»
او افزود که به دختر دیگرش هم نام کوچک متفاوتی داده شده بود.
امامه می‌گوید: «آنها لیان را لیال صدا می‌زدند. لیال مصعب» و می‌افزاید: «من باور نمی‌کنم که این یک اشتباه سهوی بوده باشد.»
بی‌بی‌سی و همکارانش در این تحقیقات تایید کرده‌اند که در اسناد اطلاعاتی سوریه، از لیان به عنوان لیال مصعب یاد شده است. دو سال پس از اولین بازداشت مادرشان، به این دختران اجازه داده شد تا در زندان به ملاقات او بروند، این در حالی بود که قرار بود مادرشان در جریان تبادل زندانیان آزاد شود.
این تبادل زندانیان به سرانجام نرسید.
امامه می‌گوید در آن زمان، لیان او را کاملا فراموش کرده بود و وقتی همدیگر را دیدند، جلو نمی‌آمد.
امامه به ما می‌گوید: «حتی نگهبانان زندان هم اشک می‌ریختند.»
او اضافه می‌کند وقتی خانواده بالاخره، سه سال پس از جدایی اولیه‌شان، دوباره به هم پیوستند، جدایی طولانی‌شان بین آنها فاصله انداخته بود. «هر یک از ما از دنیای متفاوتی می‌آمدیم.»
امامه از نقش دهکده‌های بین‌المللی کودکان در سوریه در طول سه سالی که از دخترانش دور بود عصبانی است.
او گفت: «من می‌دانم که این موسسه یک سازمان بشردوستانه است که از خارج از کشور تأمین مالی می‌شود. بنابراین، قدرتمند است. این سازمانی نیست که توسط رژیم تأسیس شده باشد. همدستی آنها در ناپدید شدن فرزندان بازداشت‌شدگان... غیرقابل بخشش است.»
ریم هنوز به دنبال پسرش است که اکنون ۱۵ ساله است
اما برای ریم، جستجو برای کریم ادامه دارد. همانطور که ناامیدی هم ادامه دارد.
او می‌گوید: «شش ماه از آزادسازی سوریه می‌گذرد و برای مادرانی که در جست وجوی فرزندشان هستند هیچ ساز و کار روشنی وجود ندارد.»
سازمان دهکده‌های بین‌المللی کودکان اس‌او‌اس می‌گوید، با وجود اینکه بعد از اطلاع رسانی در مورد کودکان بازداشتی در سوریه، اکثر اهداکنندگان کمک مالی به این شعبه را قطع کرده‌اند، اما «ما در نظر داریم این شعبه را برای سال‌های آینده فعال نگه داریم و برای تضمین تداوم خدمات ضروری برای کودکانی که در حال حاضر تحت مراقبت ما هستند تلاش کنیم.»
این سازمان افزوده است که در حال بررسی این موضوع است که آیا بین این موسسه خیریه و اسما اسد ارتباط غیررسمی وجود داشته است یا نه، اما تاکید دارد که هیچ ارتباط رسمی بین آنها نبوده است.
سمر دعبول، رئیس سابق شعبه سوریه، در ماه مه ۲۰۲۵ استعفا داد. او هرگونه تاثیر ارتباط خانوادگی با رژیم بر کارش در این موسسه را انکار می‌کند و به ما گفت که اسما اسد فقط یک بار از این موسسه بازدید کرد.
او تأکید دارد که «صداقت و حرفه‌ای بودن و خدمت به منافع کودک» مشخصه حرفه‌ای او بوده است.
وزارت کار و امور اجتماعی سوریه به درخواست گروه تحقیقاتی ما برای اظهار نظر پاسخی نداد.
در ماه مه، سوریه از تشکیل یک کمیته مشترک توسط چند وزارتخانه خبر داد که ماموریت آن بررسی سرنوشت کودکان در دوران اسد است.
خانواده اسد هم که پس از سقوط رژیم به روسیه گریختند، به درخواست ما برای اظهار نظر پاسخ ندادند.
«کودکان دزدیده شده سوریه» بخشی از یک پروژه مشترک با لایت‌هاوس ریپورتز، آبزرور، اشپیگل، سراج، ترو و «زنانی که پیروز جنگ شدند» است.
- این گزارش روز پنجشنبه ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۵ با بیانیه دهکده‌های بین‌المللی کودکان اس‌او‌اس در بریتانیا، که در واکنش به این مطلب صادر شد به روز رسانی شده است