مارتا آلِواتو / آژانس خبری ایتالیا (AGI)
۱۵ سپتامبر ۲۰۲۵
دقیقاً سه سال از قتل مهسا امینی می‌گذرد؛ دختر کرد ایرانی که در بازداشت پلیس گشت ارشاد ــ به اتهام «رعایت‌نکردن حجاب اجباری» در تهران دستگیر شده بود ــ جان خود را از دست داد. ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲، مقابل بیمارستان کسری در پایتخت، جایی که این دختر پس از سه روز کما درگذشت، نخستین هسته اعتراض شکل گرفت؛ اعتراضی که ظرف چند روز به سرعت گسترش یافت و ماه‌ها سراسر ایران را در برگرفت. شعار «زن، زندگی، آزادی» (به کردی: ژن، ژیان، آزادی) سرآغاز آن شد.
نیره توحیدی، استاد ممتاز مطالعات جنسیت و زنان و بنیان‌گذار بخش مطالعات خاورمیانه و اسلامی در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در نورتریج، در گفت‌وگو با «آژانس خبری ایتالیا» (AGI) می‌گوید: این شعار به نماد جنبشی بدل گشت که بزرگ‌ترین موج اعتراضات علیه جمهوری اسلامی از ۱۹۷۹ تاکنون را رقم زد. این فریاد در به‌کارگیری زبان و اشکال خود تغییر یافت، با سرکوب سازگار شد اما هرگز متوقف نگردید و در جامعه ایران دگرگونی برگشت‌ناپذیری ایجاد کرد.
ادامه مقاومت در اشکال روزمره
به گفته توحیدی، دیگر از حضور گسترده خیابانی ــ که به طرز خونینی سرکوب شد ــ خبری نیست، اما شورش در انتخاب‌های روزمره، در حرکات مقاومت خاموش، در بحث‌های خصوصی و عمومی، هم میان زنان و هم میان مردانی که تغییر می‌کنند، همچنان زنده است و سیمای فرهنگی ایران را برای همیشه دگرگون کرده است.
او یادآور می‌شود: «مرگ مهسا امینی جرقه شورشی بود که ریشه‌هایش در دهه‌ها تبعیض جنسیتی و کنترل اجتماعی فرورفته است.» توحیدی که سال‌ها در زمینه حقوق زنان فعالیت و حتی با یونیسف در حوزه مسائل جنسیتی ایران همکاری داشته، می‌افزاید: «در سال ۲۰۲۲ دختران نسل چهارم فمینیست‌ها به میدان آمدند؛ زنانی که در ۴۶ سال گذشته زیر فشار تئوکراسی سرکوبگر و پدرسالارانه بنیان‌گذاری شده توسط خمینی، با ایجاد شبکه‌ها و استفاده از هر فرصت، در فضای عمومی حضور یافتند و انزوای تحمیلی در خانه را نپذیرفتند.»
دستاوردهای فرهنگی جنبش
به باور توحیدی، بزرگ‌ترین دستاورد این جنبش که در ۲۰۲۲ زاده شد، فرهنگی است: «اعتراض، فرهنگِ سوگ و شهادتی را که رژیم از ۱۹۷۹ تحمیل کرده بود در هم شکست. ارزش‌های تازه‌ای همچون شادی، زندگی، کرامت انسانی و صلح وارد میدان شد؛ همان‌طور که سه سال پیش در خیابان‌های ایران دیدیم: زنانی که با موهای برهنه می‌رقصیدند و آواز می‌خواندند ــ همه اینها ممنوع بود.»
او می‌افزاید: «امروز مسئله زنان با هیچ زمان دیگری قابل‌مقایسه نیست؛ احترام به زن تبدیل به معادل احترام به جامعه شده است.» هرچند ظاهراً خیابان‌ها آرام‌اند، مقاومت همچنان ادامه دارد. هزاران زن از پوشیدن حجاب اجباری دست کشیده‌اند و آشکارا از قانون سرپیچی می‌کنند.
این محقق می‌افزاید: «این نوعی نافرمانی مدنی روزانه است. ما دیگر همان میدان‌های شلوغ را نمی‌بینیم، اما شاهد شجاعت گسترده‌ای هستیم: زنان بدون حجاب در مغازه‌ها، رستوران‌ها و وسایل حمل و نقل عمومی. اینها انتخاب‌های پرخطری هستند که منجر به دستگیری، جریمه و خشونت می‌شوند، اما نشان می‌دهند که راه برگشتی وجود ندارد.»
گفتمان تازه درباره جنسیت
توحیدی تأکید می‌کند: «امروز در ایران از موضوعات جنسیتی، از احترام به خودمختاری بدن، از هوش و توانمندی زنان که نمی‌توان آن‌ها را به مادر یا ابژه جنسی فروکاست، بحث می‌شود. در خانواده‌ها، حتی در مراسم ازدواج‌ها. بحث بر سر این‌که ازدواج چگونه باید باشد، زنان چه جایگاهی در تصمیم‌گیری داشته باشند، چگونه لباس بپوشند یا نپوشند. این مسائل اکنون وارد بحث عمومی شده و گاه در خانواده‌های سنتی نیز کشمکش‌های شدیدی به‌وجود می‌آورد که دیگر نسل جوان نقش‌های کلیشه‌ای جنسیتی را نمی‌پذیرد.»
رژیم زیر فشار بحران‌ها
شجاعت زنان ایران با مشت آهنین رژیمی روبه‌روست که برای بقا در میان انبوهی از بحران‌های اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و امنیتی می‌جنگد. پس از دوازده روز جنگ با اسرائیل در ژوئن گذشته، سرکوب مخالفان شدیدتر شده است. توحیدی می‌گوید: «دولتی که تضعیف و بی‌اعتبار شده، مانند ماری زخمی واکنش نشان می‌دهد. اعدام‌ها را ــ اغلب در سکوت ــ افزایش داده و فعالان و مخالفان را به اعدام محکوم می‌کند. این روشی برای کاشتن ترس در دل مردم است.» بر پایه آمار سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی، ایران در صدر جهانی اعدام‌ها قرار گرفته و اعدام‌ها به‌ویژه جوانانی را نشانه گرفته که در اعتراضات ۲۰۲۲ شرکت داشتند.
نشانه‌های تغییر سیاسی
با این حال تغییراتی در عرصه سیاسی نیز دیده شده است. در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ یک نامزد غیرروحانی و میانه‌رو، مسعود پزشکیان، توانست تأیید صلاحیت شود و سپس رئیس‌جمهور شد. توحیدی این اتفاق را «نشانه‌ای از تأثیر فشار از پایین» می‌داند.
جنبش «زن، زندگی، آزادی» توانسته خود را به‌عنوان حرکتی فراگیر تثبیت کند که مطالبات دیگر اقشار اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد: از اعتراض به فقر و بیکاری گرفته تا بحران محیط‌زیست و کم‌آبی. «برای نخستین‌بار، زنان و مردان دوشادوش هم راهپیمایی کردند. بسیاری از مردان جان خود را دادند؛ پیامی قدرتمند از تغییر عمیق فرهنگی.»
آینده‌ای در حال گشودن
سه سال پس از آن اعتراضات، جامعه ایران امروز بی‌هراس در مورد چگونگی عبور از نظام کنونی سخن می‌گوید. به گفته توحیدی، اکنون طرح‌های مشخصی میان چهره‌های سرشناس اپوزیسیون داخل کشور برای تغییر مسالمت‌آمیز از درون ارائه می‌شود: «برگزاری همه‌پرسی زیر نظر جامعه بین‌المللی درباره سرنوشت نظام، و سپس تشکیل مجلس مؤسسان جدید.»
جنبش «زن، زندگی، آزادی» نشان داده که جامعه ایران دیگر پذیرای تحمیل نیست؛ نسل‌های نوین هراس ندارند. نمی‌توان گفت سدها چه زمانی فروخواهند ریخت، اما آن‌ها اکنون ترک برداشته‌اند.